सामायिकादित्रयस्य व्यवहारानुसारेण प्रयोगविधिं दर्शयति-
सामायिकं णमो अरहंताणमिति प्रभृत्यथ स्तवनम् ।
थोस्सामीत्यादि जयति भगवानित्यादिवन्दनां युंज्यात् ।।५६।।
युंज्यात् संयतो देशसंयतो वा प्रयोजयेत् । किं तत् ? सामायिकं सामायिकदण्डकम्। कीदृशम् ? णमो अरहंताणं इति प्रभृति । तथानन्तरं युञ्ज्यात् । किं तत् ? स्तवनं चतुविंशतिस्तवनं स्तवदण्डकम् । कीदृशम् ? थोस्सामि इत्यादि। अथ अनतंरं युञ्ज्यात्। काम् ? जयति भगवानित्यादिवन्दनाम् । अत्रैक आदिशब्दो लुप्तनिर्दिष्टो द्रष्टव्य: । तेन अर्हत्सिद्धादिवन्दना गृह्यते ।
साधून् प्रभातिकदेववंदनां इति प्रोत्साहयन्नाह-
योगिध्यानैकगम्य: परमविशददृग्विश्वरूप: स तच्च,
स्वान्तस्थेम्नैव साध्यं तदमलमतयस्तत्पथध्यानबीजम्।
चित्तस्थैर्यं विधातुं तदनवधिगुणग्रामगाढानुरागं,
तत्पूजाकर्म कर्मच्छिदुरमिति यथासूत्रमासूत्रयन्तु।।१२।।
स:-
केवलणाणदिवायरकिरणकलावप्पणासियण्णाणो।
णवकेवललद्धुग्गमसुजणियपरमप्पववएसो ।।
असहायणाणदंसणसहिओ इदिकेवली हु जोगेण।
जुत्तोत्ति सजोगिजिणो अणाइणिहणारिसे उत्तो।।
इत्येवंविधे परमागमे प्रसिद्ध: परमविशददृग्विश्वरूपो भवति । कीदृश: ? योगिध्यानै-कगम्य:। योगो यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधिलक्षणाष्टङ्गरूप एषामस्तीति योगिन: । तेषां ध्यानं, ज्ञानमेव स्थिरीभूतं ध्यानमित्युच्यते बुधैरित्येवंलक्षणं, योगिध्यानम् । योगिध्यानेनैकेनोत्कृष्टेन, ध्यानमेव स्थिरीभूतं समाधिरिति कथ्यते, इत्येवंलक्षणेन गम्यते उपलभ्यत इति योगिध्यानैकगम्य:। एकत्ववितर्कावीचारशुक्लध्यानसंवेद्य इत्यर्थ:। परमेत्यादि । परमा प्रकर्षप्राप्ता विशदा अव्यवधानेन विशेधवत्तया वा प्रतिभासमाना दृक् परमविशददृक् केवलज्ञानम् । तत्र विश्वस्य लोकालोकस्य रूपाण्याकारा यस्यासौ परमविशददृग्विश्वरूप: । तच्च तत्पुनर्योगिध्यानं भवति । कीदृशम् । साध्यं निर्वर्तयितुं शक्यम् । केन ? स्वांतस्थेम्नैव मन:स्थैर्येणैव, न मनश्चपलत्वेन । स्थिरस्य भाव: स्थेमा। स्वान्तस्य स्थेमा स्वान्तस्थेमा । तेन स्वान्तस्थेम्ना । यथाह-
ध्यानस्य च पुनर्मुख्यो हेतुरेतच्चतुष्टयम् ।
गुरूपदेश: श्रद्धानं सदाभ्यास: स्थिरं मन: ।।
अपि च –
अविक्षिप्तं मनस्तत्त्वं विक्षिप्तं भ्रान्तिरात्मन:।
धरयेत्तदविक्षिप्तं विक्षिप्तं नाश्रयेत्पुन:।।
यत एवं तत् तस्मात्कारणादऽमलमतयोऽकलुषबुद्धय: साधव आसूत्रयन्तु रचयन्तु। किं तत् ? तत्पूजाकर्म जिनेंद्रवंदनाम् । तस्य जिनेन्द्रस्य परमात्मापराभिधानस्य पूजाकर्म विनयक्रिया तत्पूजाकर्म । कथम् ? यथासूत्रं परमागमानतिक्रमेण । कथं कृत्त्वा ? कर्मच्छिदुरमिति कर्मणां ज्ञानावरणादीनां मनोवाक्कायव्रिâयाणां वा छिदुरं छेदनशील- मेकदेशेन तदपनेतृत्वादिति हेतो: । किंविशिष्टम् ? तदनवधिगुणग्रामगाढानुरागम् । तस्य जिनेंद्रस्यानवधयोऽनन्ता गुणा ज्ञानादयस्तदनवधिगुणा:। तेषां ग्राम: संघात: । तत्र गाढो दृढोनुरागो भक्ति: श्रद्धानं यत्र तत्पूजाकर्मणि तत्तथोक्तम् । एतेन भावपूजां लक्षयति। तथा चोक्तम् –
व्यापकानां विशुद्धानां जैनानामनुरागत: ।
गुणानां यदनुध्यानं भावपूजेयमुच्यते ।।
किं कर्तुंम् ? विधातुं विधास्यामीति कर्तुम् । किं तत् ? चित्तस्थैर्यम् । कीदृशम् ? तत्पथध्यानबीजं परमात्मप्राप्त्युपायभूतधर्म्यशुक्ललक्षणप्रणिधानकारणभूतम् । तस्य परमात्मन: पन्था: प्राप्त्युपायस्तत्पथ: । तत्पथश्च स ध्यानं च तत् तत्पथध्यानम् । तस्य बीजं कारणम् ।।
त्रैकालिकदेववन्दनाया: प्रयोगविधिमाह-
त्रिसन्ध्यं वंदने युंज्याच्चैत्यपञ्चगुरुस्तुती ।
प्रियभक्तिं बृहद्भक्तिष्वन्ते दोषविशुद्धये ।।१३।।
युंज्याद् योजयेद्वन्दारु: । के ? चैत्यपञ्चगुरुस्तुती चैत्यवन्दनां पञ्चगुरुवन्दनां चेत्यर्थ: । क्व ? वन्दने जिनदेववन्दनायाम् । कथम् ? त्रिसन्ध्यं सन्ध्यात्रयेपि । तथा युंज्यात् । काम् ? प्रियभक्तिं समाधिभक्तिम् । क्व ? अन्ते वन्दनापर्यन्ते । कासु ? बृहद्भक्तिषु । बृहत्यो भक्त्युच्छ्वासदण्डकपाठबहुत्वान्महत्यो भक्तयो बृहद्भक्त्यस्तासु। कस्यै ? दोषविशुद्धये । दोषा वंदनातीचारा रागादयो वा । तेषां विशुद्धिर्व्यपोहो दोषविशुद्धिस्तस्यै । उक्तं च –
‘‘ऊनाधिक्यविशुद्ध्यर्थं सर्वत्र प्रियभक्तिका:।’’
यत्पुनवृद्धपरम्पराव्यवहारोपलम्भात् सिद्धचैत्यपञ्चगुरुशान्तिभक्तिभिर्यथावसरं भगवन्तं वन्दमाना: सुविहिताचारा अपि दृश्यन्ते तत्केवलं भक्तिपिशाचिदुर्ललितमिव मन्यामहे सूत्रातिवर्तनात् । सूत्रे हि पूजाभिषेकमङ्गल एव तच्चतुष्टयमिष्टम् ।
चैत्यपञ्चगुरुस्तुत्या नित्या सन्ध्यासु वन्दना ।
सिद्धभक्त्यादिशान्त्यन्ता पूजाभिषवमङ्गले ।।
अपि च –
जिणदेववंदणाए चेदियभत्तीय पंचगुरुभत्ती ।
अपि च –
अहिसेयवंदणासिद्धचेदियपंचगुरुसंतिभत्तीहिं ।।
कृतिकर्मण: षड्विधत्वमन्वाचष्टे –
स्वाधीनता परीतिस्त्रयी निषद्या त्रिवारमावर्ता:।
द्वादश चत्वारि शिरांस्येवं कृतिकर्म षोढेष्टम्।।१४।।
इष्टं पूर्वाचार्यैं: । किं तत् ? कृतिकर्म । कतिधा ? षोढा षट्प्रकारम्। कथम् ? एवमऽनेन स्वाधीनतादिप्रकारेण तावत्कृतिकर्मण: प्रकार: स्यात् । किमात्मक: ? स्वाधीनता वन्दारो: स्वातन्त्र्यम् । तथा परीति: प्रदक्षिणा कृतिकर्मप्रकार: स्यात् । किंविशिष्टा ? त्रयी त्र्यवयवा । प्रदक्षिणास्तिस्र इत्यर्थ: । तथा निषद्या कृतिकर्मप्रकार: स्यात् । किंविशिष्टा? त्रयी आवृत्त्या त्रीण्युपवेशनानि क्रियाविज्ञापनचैत्यभक्तिपञ्चगुरुभक्त्यनन्तरालोचनाविषयाणि। तथा त्रिवारं कृतिकर्मप्रकार: स्यात् चैत्यपञ्चगुरुसमाधिभक्तिषु त्रि:कायोत्सर्गविधानात् । तथाऽऽवर्ता द्वादश कृतिकर्मप्रकार: स्यात् । तथा चत्वारि शिरांसि मूर्धावनतयो व्ान्दना प्रघानभूता वार्हत्सिद्धसाधुधर्मा: कृतिकर्मप्रकार: स्यात् । उक्तं च सिद्धान्तसूत्रे-
‘‘आदाहीणं पदाहीणं तिक्खुत्तं तिऊणदं ।
चदुस्सिरं वारसावत्तं चेदि ’’ ।
जिनचैत्यवन्दनाया:प्रचुरपुण्यास्रवणपूर्वपुण्योदयस्फारीकरणप्राक्तनपापवि-पाकापकर्षणापूर्वपातकसंवरणलक्षणां फलचतुष्टयीं प्रतिपाद्य सर्वदा तत्र त्रिसन्ध्यं मुमुक्षुवर्गमुद्यमयन्नाह-
दृष्ट्वार्हत्प्रतिमां तदाकृतिमरं स्मृत्वा स्मरंस्तद्गुणान्,
रागोच्छेदपुर:सरानतिरसात् पुण्यं चिनोत्युच्चकै
तत्पाकं प्रथयत्यघं क्रशयते पाकाद्रुणद्ध्यास्रवत् ,
तच्चैत्यान्यखिलानि कल्मषमुषां नित्यं त्रिशुद्ध्या स्तुयात्।।
चिनोति बध्नाति वन्दारु: । किं तत् ? पुण्यं सद्वेद्यशुभायुर्नामगोत्रलक्षणं सुकृतम्। कथम् ? उच्चवैâरत्यर्थम् । किं कुर्वन् ? स्मरन् स्मृतिगोचरीकुर्वन् । कान् ? तद्गुणान् तस्यार्हद्भट्टारकस्य गुणान् । किंविशिष्टान् ? रागोच्छेदपुरस्सरान् । रागोच्छेदो वीतरागत्वं पुरस्सर: प्रमुखो येषां सर्वज्ञत्वसर्वदर्शित्वादीनां ते रागोच्छेदपुरस्सरास्तान् । कस्मात्तान् स्मरन् ? अतिरसादऽनुरागोद्रेकात् । उक्तं च-
‘‘वपुरेव तवाचष्टे भगवन् वीतरागताम् ।
न हि कोटरसंस्थेऽग्नौ तरुर्भवति शाड्वल:।।’’ इत्यादि ।
किं कृत्त्वा ? स्मृत्वा आध्याय । काम् ? तदाकृतिमर्हन्मूर्तिम् । तल्लक्षणं यथा तथा-
शुद्धस्फटिकसंकाशं तेजोमूर्तिमयं वपु: ।
जायते क्षीणदोषस्य सप्तधातुविवर्जितम्।।
कथम् ? अरं झटिति । अर्हत्प्रतिमादर्शनानन्तरमेव स्मृत्त्वेत्यर्थ:। किं कृत्त्वा ? दृष्ट्वा निरीक्ष्य । काम् ? अर्हत्प्रतिमां जिनेन्द्रचैत्यम् । तथा प्रथयति पृथूकरोति वन्दारु:। कम् ? तत्पाकं तस्य पुण्यस्योदयम् । तथा वन्दारुरघं पापं क्रशयते कृषीकरोति । कस्मात् ? पाकात् पाकमाश्रित्य । पापपाकमल्पीकरोतीत्यर्थ: । ‘नीतश्चाघनिदाघज: क्लमभर: शान्तिम् ’ इत्यभिधानात् । तथा वन्दारुरघं रुणद्धि निवारयति । किं कुर्वन् ? अस्रवत् पापं संवृणोतीत्यर्थ: । यत एवं चत्वारि चैत्यवन्दनाफलानि प्रसिद्धानि तत् तस्मात्कारणात् स्तुयाद् वन्दतां मुुमुक्षु: । कानि? चैत्यानि किंविशिष्टानि ? अखिलानि कृत्रिमाकृत्रिमाणि । केषाम् ? कल्मषमुषां घातिचतुष्टयलक्षणं स्वपापभयहृतवतां वन्दारुभव्यजनानां वा दुष्कृतमपहरताम् । कल्मषं मुष्णन्तीति कल्मषमुष: । कथं स्तुयात्? नित्यं त्रिसन्ध्यम् । कया ? त्रिशुद्ध्या मनोवाक्कायनिष्कलज्र्तया ।
स्वाधीनतेत्यस्यार्थं व्यतिरेकमुखेन समर्थयते-
नित्यं नारकवद्दीन: पराधीनस्तदेष न ।
क्रमते लौकिकेप्यर्थे किमङ्गास्मिन्नलौकिके ।।१६।।
यति । कोसौ ? पराधीन: परायत्त: पुमान् । किंविशिष्ट: ? दीन:। कथम् । नित्यं सतंतम् । दुस्थित इत्यर्थ: । किंवत् ? नारकवन्नैरयिकोयथा। उक्त च-‘ को नरक: परवशता’ इति । यत एवं तत् तस्मादेष पराधीन: । पुमान् न क्रमते नाप्रतिहतं प्रवर्तते उत्सहते वा । क्व ? अर्थे प्रयोजने । किंविशिष्टे ? लौकिकेपि लोकंविदिते स्नानभोजनादौ। यल्लोके-
परार्थानुष्ठाने श्र्लथयति नृपं स्वार्थपरता,
परित्यक्तस्वार्थो नियतमयथार्थ: क्षितिपति:।
परार्थश्चेत्स्वार्थादभिमततरो हन्त परवान् ,
परायत्त: प्रीते: कथमिव रसं वेत्ति पुरुष: ।।
किमङ्ग कं पुन: क्रमते अप्रतिहतं प्रवर्तते उत्सहते वा । क्व ? अस्मिन् प्रकृते सर्वज्ञाराधने । किंविशिष्टे ? अलौकिके लोकानामविदिते ।
अथ चतुर्दशभि: पद्यैर्देववन्दनादिक्रियाणां प्रयोगानुपूर्वीमुपदेष्टुकाम: प्रथमं तावद्युत्सर्गान्तक्रमप्रकाशनाय पञ्चश्लोकीमाचष्टे-
श्रुतदृष्ट्यात्मनि स्तुत्यं पश्यन् गत्वा जिनालयम्।
कृतद्रव्यादिशुद्धिस्तं प्रविश्य निसही गिरा ।।१७।।
चैत्यालोकोद्यदानन्दगलद्वाष्पस्त्रिरानत: ।
परीत्य दर्शनस्तोत्रं वन्दनामुद्रया पठन्।।१८।।
कृर्त्वेर्यापथसंशुद्धिमालोच्यानम्रकाङ्घ्रिदो: ।
नत्वाश्रित्य गुरो: कृत्त्यं पर्यज्र्स्थोग्रमङ्गलम् ।।१९।।
उक्तात्तसाम्यो विज्ञाप्य क्रियामुत्थाय विग्रहम्।
प्रह्वीकृत्य त्रिभ्रमैकशिरोविनतिपूर्वकम् ।।२०।।
मुक्ताशुक्त्यज्र्तिकर: पठित्वा साम्यदण्डकम्।
कृत्वावर्तत्रयशिरोनती भूयस्तनुं त्यजेत् ।।२१।।पञ्चकम्।
त्यजेदुत्सृजेद् निर्ममतया प्रतिपद्येत् साधु: । काम् ? तनुं शरीरम् । किं कृत्वा ? कृत्वा । के? आवर्तत्रयशिरोनती । आवर्तत्रयं च शिरोनतिश्च ते । कथम् ? भूय: पुन:। साम्यदण्डकपाठान्तेपीत्यर्थ: । किं कृत्त्वा ? पठित्वा । किम् ? साम्यदण्डकं ‘ णमो अरहंताणंं ‘ इत्यादि सामायिकदण्डकम् । कथं कृत्त्वा ? त्रिभ्रमैकशिरोविनतिपूर्वकम्। त्रयो भ्रमा: समाहृतास्त्रिभ्रममावर्तत्रयम् ।एका चासौ शिरोविनतिश्चैकशिरोविनति: । त्रिभ्रमं चैकशिरोविनतिश्च त्रिभ्रमैकशिरोविनती । ते पूर्वे पूर्वकालभाविन्यौ यत्र पठनकर्मणि तदेवम्। किंविशिष्ट: सन् ?मुक्ताशुक्त्यज्र्तिकर: मुक्ताशुक्त्या प्रागुक्तलक्षणयाज्र्तिौ चिन्हितौ करौ हस्तौ येन स एवम् । किं कृत्वा ? प्रह्वीकृत्य नम्रं विधाय । कम् ? विग्रहं शरीरम्। किं कृत्वा ? उत्थाय उद्भीभूय। किं कृत्वा ? विज्ञाप्य । काम् ? क्रियां प्रकृताम् । वन्दनां ज्ञापयित्वेत्यर्थ: । कथंभूतो भूत्वा ? आत्तसाम्य: ‘‘खमामि सव्वजीवाणं’’ इत्यादि सूत्रोच्चारणेन प्रतिपन्नसामायिक: । किं कृत्वा ? उक्त्वा पठित्वा । किं तत् ? अग्रमङ्गलं मुख्यमङ्गलं जिनेन्द्रगुणस्तोत्र ‘‘सिद्धं संपूर्णभव्यार्थम्’’ इत्यादि रूपम् । किंविशिष्ट: सन्? पर्यज्र्स्थ: पर्यज्रसनेन तिष्ठन् । किं कृत्वा ? आश्रित्य । किं तत् ? कृत्यम् । कस्याग्रे? गुरोर्धर्माचार्यस्य । तद्दूरे देवस्याग्रे देववन्दनां प्रतिक्रमणादिकं वा कृत्यमाश्रित्य नमोस्तु देववंदनां करिष्यामीत्यादिरूपेणाङ्गीकृत्य । किं कृत्वा ? नत्वा प्रणम्य गुरुम् । कथं कृत्वा ? आनम्रकांघ्रिदो: समन्तात्स्ााधुत्वेन नमन्मस्तकपादहस्तम् । कं च मस्तकमङ्घ्री च पादौ दोषौ च हस्तौ कांघ्रिदोरिति समाहारद्वन्द्व: । आनम्रं कांघ्रिदोर्यत्र नमनकर्मणि तदानम्रकांघ्रिदो: । क्रियाविशेषणमेतत् । अथवा आनम्रं काघ्रिदोर्यस्य स आनम्रकाघ्रिदो: क्रियाकारी । किं कृत्वा ? आलोच्य ‘‘इच्छामि ’’ इत्यादिदण्डकेन निन्दागर्हारूपामालोचनां कृत्वा । किं कृत्वा ? कृत्वा । काम् ? ईर्यापथसंशुद्धिमैर्यापथिकदोषविशुद्धिम्। ‘‘पडिक्कमामि’’ इत्यादिदण्डकेन विधायेत्यर्थ: । किं कुर्वन् ? पठन् । किं तत् ? दर्शनस्तोत्रं दर्शने भगवदवलोकनविषये दर्शनाय वा सम्यक्त्वाय दर्शनवद्वा सामान्यविषयत्वात् स्तोत्रं स्तवनं ‘‘दृष्टं जिनेन्द्रभवनम् ’’ इत्यादि सामान्यस्तवनजातं दर्शनस्तोत्रम्। कया ? वन्दनामुद्रया प्रागुक्तलक्षणया । किं कृत्वा ? परीत्य प्रदक्षिणीकृत्य । कम् ? जिनालयम्। कथम् ? त्रिस्त्रीन् वारान् । किंविशिष्ट: सन् ? आनतश्चैत्याय प्रणत: । कथम् ? त्रि: । पुन: किंविशिष्ट: ? चैत्यालोकोद्यदानन्दगलद्वाष्प: । चैत्यस्यालोको दर्शनं चैत्यालोक:। तेनोद्यन्नुद्गचमोदश्चैत्यालोकोद्यदानन्द: । तेन गलन्ति स्रवन्ति वाष्पाण्यश्रूणि यस्य स एवम् । किं कृत्त्वा ? प्रविश्य । कम् ? तं जिनालयम् । कया ? निसहीगिरा निसही-केति शब्दोच्चारणेन । कथंभूतो भूत्वा ? कृतद्रव्यादिशुद्धि: । कृता द्रव्यक्षेत्रकालभाव-विशुद्धिर्येन स एवम् । गत्वा । कम् ? जिनालयम् । किं कुर्वन् ? पश्यन्नवलोकयन् । किं तत् ? स्तुत्यं भावरूपमर्हदादिम् । क्व ? आत्मनि विश्वरूपे स्वचिद्रूपे । कया ? श्रुतदृष्ट्या परमागमचक्षुषा ।।
श्लोकद्वयेन व्युत्सर्गे ध्यानविधिमुपदिशति –
जिनेन्द्रमुद्रया गाथां ध्यायेत् प्रीतिविकस्वरे ।
हृत्पज्र्जे प्रवेश्यान्तर्निरुध्य मनसानिलम्।।२२।।
पृथग् द्विद्व्येकगाथांशचिन्तान्ते रेचयेच्छनै:।
नवकृत्व: प्रयोत्तैâवं दहत्यंह: सुधीर्महत्।।२३।। युग्मम्।
कायोत्सर्गे ध्यायेच्चिन्तयेत्साधु: । काम् ? गाथां ‘‘णमो अरहंताणं’’ इत्यादिकाम्। कया? जिनेन्द्रमुद्रया प्रागुक्तलक्षणया । किं कृत्त्वा ? निरुध्य संयम्य । कम् ? अनिलं प्राणवायुम् । कथम् ? सह । केन ? मनसा चित्तेन । करणे सहार्थे वा तृतीया । किं कृत्त्वा ? प्रवेश्य । कम् ? मनसा सहानिलम् । क्व ? अन्तर्मध्ये । कस्मिन् ? हृत्पज्र्जे हृदयारविन्दे । किंविशिष्टे ? प्रीतिविकस्वरे आनन्देन विकसनशीले । तथा रेचयेद्वहिर्नि: सारयेदनिलं साधु: । कथम् ? शनैर्मन्दं मन्दम् । क्व ? द्विद्व्येकगाथांश चिन्ताान्ते । कथम् ? पृथक् पृथक्त्वेन । गाथाया अंशा भागा गाथांशा:। द्वौ च द्वौ चैकश्च द्विद्व्येका: । ते च ते गाथांशाश्च द्विद्व्येकगाथांशा: तेषां चिन्तद्विद्व्यकगाथांशचिन्ता । तस्या अन्ते प्रान्ते द्विगाथांशचिन्तान्ते पुनर्दिगाथांशचिन्तान्ते, एकगाथांशचिन्तान्ते चेत्यर्थ: । तथा हि-गाथाया द्वावंशौ ‘‘णमो अरहंताणं णमो सिद्धाणं’’ इति । पुनद्वौ ‘‘णमो आइरियाणं णमो उवज्झायाणं’’ इति । एकस्त्वंशो ‘‘णमो लोए सव्वसाहूणं ’’ इति । गाथा च मात्रावर्णविशिष्टं छन्द:, ‘‘शेषं गाथा त्रिभि: षड्भिश्चरणैश्चोपलक्षिता’’ इत्यभिधानात् ।
यथाह-
शनै: शनैर्मनोऽजस्रं वितन्द्र: सह वायुना ।
प्रवेश्य हृदयाम्भोजकर्णिकायां नियन्त्रयेत् ।।
विकल्पा न प्रसूयन्ते विषयाशा निवर्तते ।
अन्त: स्फुरति विज्ञानं तत्र चित्ते स्थिरीकृते ।।
स्थिरीभवन्ति चेतांसि प्राणायामावलम्बिनाम् ।
जगद्वृत्तं च नि:शेषं प्रत्यक्षमिव जायते ।।
स्मरगरलमनोविजयं समस्तरोगक्षयं वपु:स्थैर्यम्।
पवनप्रचारचतुर: करोति योगी न संदेह:।।
अपि च-
दोयक्खभुआ दिट्ठी अंतमुही सिवसरूवसंलीणा।
मणपवणक्खविहूणा सहजावत्था स णायव्वा।।
जत्थ गया सा दिट्ठी तत्थ मणं तत्थ संठियं पवणं।
मणपवणलए सुण्णं तहिं च जंं फुरइ तं ब्रह्म।।
एतत्फलमाह- नवेत्यादि । सुधीरन्तर्निहितदृष्टि: संयमी दहति भस्मी करोति । किं तत् ? अह: पापम् । कीदृशम् ? महद् बृहत् । चिरसंचितमित्यर्थ:। किंविशिष्ट: सन् ? एवमनेन प्रकारेण । प्रयोक्ता प्राणायामस्य कर्ता । कथम् ? नवकृत्त्वो नववारान् ।
अशक्तान् प्रत्युपांशु वाचनिकं पञ्चनमस्कारजपमनुज्ञाय तस्य मानसि-कस्य पुण्यप्रसूतावऽन्तरमभिधत्ते-
वाचाप्युपांशु व्युत्सर्गे कार्यो जप्य: स वाचिक:।
पुण्यं शतगुणं चैत्त: सहस्रगुणमावहेत्।।२४।।
कार्य: कर्तव्यो यथोक्तप्राणायामासमर्थै: साधुभि: । कोसौ ? जप्य: सर्वैनसामपध्वंसी पञ्चनमस्कारजप इत्यर्थ: । कया ? वाचापि। अपि शब्दोऽशक्तान् प्रत्यनुज्ञां द्योतयति । कथं कृत्वा ? उपांशु यथान्यो न शृणोति । स्वसमक्षमेवेत्यर्थ:। क्व ? व्युत्सर्गे कायोत्सर्गे। चैत्तवाचिकयोर्जपयो: फलविशेषमाह- स इत्यादि । आवहेत् कर्यात् । कोसौ ? स वाचिको जप्य: । किं तत् ? पुण्यम् । किंविशिष्टम् । शतगुणं दण्डकोच्चारणादे: सकाशाच्छतेन गुणितम् । तथा चैत्तश्च मानसो जप्य आवहेत्पुण्यम् । किंविशिष्टम् ? सहस्रगुणम् ।
यथाह-
वचसा वा मनसा वा कार्यो जप्य: समाहितस्वान्तै:।
शतगुणमाद्ये पुण्यं सहस्रगुणितं द्वितीये तु।।
मनुरप्याह-
विधियज्ञाज्जपयज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणै:।
उपांशु स्याच्छतगुणै: साहस्रो मानस: स्मृत:।।
पञ्चनमस्कारमाहात्म्यं श्रद्धानोद्दीपनार्थमनुवदति-
अपराजितमन्त्रो वै सर्वविघ्नविनाशन:।
मङ्गलेषु च सर्वेषु प्रथमं मङ्गलं मत:।।२५।।
वै स्फुटमपराजितमन्त्रो मत इष्ट: शिष्टै: । किंविशिष्ट: ? सर्वविघ्नविनाशन: सर्वेषां प्रत्यूहानां प्रध्वंसक: । न केवलं, प्रथमं मुख्यं मङ्गलं च मत: । केषु मध्ये ? मङ्गलेषु मलगालनोपायेषु पुण्यदानोपायेषु च । किंविशिष्टेषु ? सर्वेषु ।
उक्तं च-
एसो पंचणमोयारो सव्वपावप्पणासणो।
मंगलाणं च सव्वेसिं पढमं होइ मंङ्गलं।।
एवैâकस्यापि परमेष्ठिनो विनयकर्मणि लोकोत्तरं महिमानमावेदयोति –
नेष्टं विहन्तुं शुभभावभग्नरसप्रकर्ष: प्रभुरन्तराय:।
तत्कामचारेण गुणानुरागान्नुत्यादिरिष्टार्थकृदर्हदादे:।।२६।।
प्रभु: समर्थो न भवति । कोसौ ? अन्तरायोऽन्तरायाख्यकर्म । किं कर्तुम् ? विहन्तुं विघ्नयितुम् । किं तत् ? इष्टं वा़िञ्छतं वस्तु । किंविशिष्ट: सन् ? शुभभावभग्नरसप्रकर्ष: रसस्य विपाकस्य प्रकर्ष इष्टघातनसामर्ध्य रसप्रकर्ष: । शुभभावेन प्रशस्तपरिणामेन चित्तप्रसत्तिलक्षणेन भग्न: प्रध्वंसितो रसप्रकर्षो यस्य स तथोक्त: । तत् तस्माद्भवति । कासौ ? नुत्यादि: प्रणामस्तवनाशीर्जयवादादिलक्षणा वन्दना । किंविशिष्टा? इष्टार्थकृत् समीहित प्रयोजनसाधनी । कस्य ? अर्हदादेजर््िानेन्द्रसिद्धप्रभृते: । केन ? कामचारेण कर्तुर्यदृच्छया । कस्मात्क्रियमाणा ? गुणानुरागाद् भावविशुद्धिमाश्रित्य ।।
कायोत्सर्गानन्तरकृत्त्यं श्लोकद्वयेनाह-
प्रोच्य प्राग्वत्तत: साम्यस्वामिनां स्तोत्रदण्डकम् ।
वन्दनामुद्रया स्तुत्वा चैत्यानि त्रिप्रदक्षिणम् ।।२७।।
आलोच्य पूर्ववत्पञ्चगुरून् नुत्वा स्थितस्तथा ।
समाधिभक्त्याऽस्तमल: स्वस्य ध्यायेद्यथावलम् ।।२८।। (युग्मम्)
ध्यायेत्साधु: । कस्य ? स्वस्य आत्मन: आत्मध्यानं विदध्यादित्यर्थ: । कथम् ? यथाबलं यथाशक्ति । कथंभूतो भूत्वा ? समाधिभक्त्या स्तमल: समाधिभक्त्या अस्ता निराकृता मला वन्दनातिचारा येन स एवम् । किं कृत्त्वा ? नुत्वा । कान् ? पञ्चगुरूनर्हदादीन्। वन्दनामुद्रयेत्यत्रापि योज्यम् । कथम् ? तथा तेन‘‘विज्ञाप्य क्रियाम्’’ इत्यादिप्रबन्धोक्तेन प्रकारेण । कथं भूतो भूत्वा ? स्थित: उद्भश्चैत्यभक्तिवदत्र प्रदक्षिणानभ्युपगमात् । किं कृत्वा ? आलोच्य ‘इच्छामि भन्ते चेइयभत्ति काउस्सग्गो कओ ’’इत्यादिना । किंवत्? पूर्ववत् आनम्रकांऽघ्रिदोरित्यर्थ: । पञ्चगुरून्नत्वा स्थितस्तथेत्यत्रापि आलोच्य पूर्ववदित्येतत्संबन्धनीयम् । तत्र ‘‘इच्छामि भत्ते पंचगुरुभक्तिकाउस्सग्गो कओ तस्स आलोचेउं । अट्ठमहापाडिहेरसंजुत्ताणं अरहंताणं’’ इत्यादिकामालोचनां कुर्यादित्यर्थ:। किं कृत्वा ? स्तुत्वा वन्दित्वा । कानि ? चैत्यानि । कया ? वन्दनामुद्रया प्रागुक्तलक्षणया। कथं कृत्वा ? त्रिप्रदक्षिणम् । तिस्र: प्रदक्षिणा यत्र चैत्यस्तवनकर्मणि तदेवम् । किं कृत्वा ? प्रोच्य प्रकर्षेण भक्तिभरनिर्भरत्वलक्षणेनोक्त्वा । किं तत् ? स्तोत्रदण्डकं ‘‘थोस्सामि’’ इत्यादिकम् । केषाम् ? साम्यस्वामिनाम् सामायिकप्रयोक्तृणां चतुर्विंशतितीर्थंकराणाम् । किंवत् ? प्राग्वत् पूर्ववद् ‘‘विग्रहं प्रह्वीकृत्य’’ इत्यादिविधिना। कथम् ? ततश्चैत्यभक्तिकायोत्सर्गकरणानन्तरम् ।
आत्मध्यानमन्तरेण केनचिन्मोक्षो न स्यादित्युपदिशति-
नात्मध्यानाद्विना किंचिन्मुमुक्षो: कर्महीष्टकृत्।
किंत्वस्त्रपरिकर्मेव स्यात् कुण्ठस्याततायिनि।।२९।।
हि यस्मान्न किंचित्कर्म क्रिया च भवति । किंविशिष्टम् ? इष्टकृन्मोक्षसाधकम् । कस्य ? मुमुक्षोर्मोक्तुमिच्छो: साधो: । कथम् ? विना । कस्मात् ? आत्मध्यानात् । आत्मध्यानमेव मुुमुक्षोर्मोक्षसाधकं भवेदित्यर्थ: । तर्हि कर्मान्तरं किं कुर्यादित्याह – किं तु स्यात् । किं तत् ? आत्मध्यानवर्जं मुमुक्षो: कर्म । किमिव ? अस्त्रपरिकर्मेव शस्त्राभ्यासो यथा । कस्य ? कुण्ठस्य व्रिâयामन्दस्य । क्व विषये ? आततायिनि हन्तुमुद्यते शत्रौ ।
उक्तं च –
मग्ना: कर्मनयावलम्बनपरा ज्ञानं न जानन्ति यद्
मग्ना ज्ञाननयैषिणोपि यदतिस्वच्छन्दमन्दोद्यमा:।
विश्वस्योपरि ते तरन्ति सततं ज्ञानं भजन्त: स्वयं,
ये कुर्वन्ति न कर्म जातु न वंश यान्ति प्रमादस्य च।।
संयमी साधुओं को तथा देश संयमी श्रावकों को भी णमो अरहंताणं आदि सामायिक दण्डक में बताये हुये पाठ के अनुसार सामायिक, और थोस्सामि इत्यादि पाठ के अनुसार चतुर्विंशतिस्तव, तथा ‘जयति भगवान्’ इत्यादि उल्लेख के अनुसार वन्दना करनी चाहिये ।
इस श्लोक में एक आदि शब्द का लुप्त निर्देश है। अतएव इस वन्दना के प्रकरण में अरहंत वन्दना, सिद्ध वन्दना आदि का भी संग्रह समझ लेना चाहिये।
प्रात:कालीन देववन्दना करने के लिये साधुओं को प्रोत्साहित करते हुए कहते हैं-
जिसका ध्यान योगिजन किया करते हैं वह परमात्मा केवलज्ञानस्वरूप है। वह ज्ञान सर्वोत्कृष्ट पदको प्राप्त है- उससे अधिक ज्ञान कहीं पर भी और किसी भी जीव के नहीं पाया जाता । तथा वह ज्ञान विशद- स्पष्ट अथवा अव्यवधान- अक्रमवर्ती है, अर्थात् युगपत् समस्त पदार्थों को विषय करता है, और पर इन्द्रिय अथवा मन की अपेक्षा नहीें रखता । इस ज्ञान के द्वारा जगत् के सम्पूर्ण पदार्थ-लोक तथा अलोक और त्रिकालवर्त्ती उनके समस्त आकार प्रतिभासित हुआ करते हैं। इस ज्ञान के धारक अरिहंत भगवान् का स्वरूप परमागम में प्रसिद्ध है।जिन्होंने केवलज्ञानरूपी सूर्य की किरणों से अज्ञानभाव को सर्वथा नष्ट कर दिया है, और नव केवललब्धियों के प्रकट होने से जिन्होंने परमात्मा यह संज्ञा प्राप्त करली है, उनको अनादिनिधन आर्ष आगम में असहायज्ञानदर्शन से युक्त होने के कारण केवली और योग से युक्त रहने के कारण सयोगी जिन कहा गया है।इस प्रकार के परमात्मा के स्वरूप का संवेदन केवल योगियों को ध्यान के द्वारा ही हो सकता है। किंतु इस प्रकार के ध्यान की प्राप्ति योगियों को मन की स्थिरता से ही हुआ करती है। जिनका मन चंचल है उनको इस ध्यान की सिद्धि नहीं होती । जैसा कि कहा भी है कि –
अर्थात् ध्यान की सिद्धि के प्रधानतया चार कारण हैं- गुरुओं का उपदेश,श्रद्धान, निरंतर अभ्यास, और मन की स्थिरता ।
और भी कहा है कि-
अविक्षिप्त– अचपल-स्थिर मन को तत्त्व और उसके विरुद्ध विक्षिप्त- चंचल मन को भ्रान्ति माना है। अत एव मुमुक्षुआें को चंचल मन का आश्रय छोड़ कर स्थिर मन का ही आश्रय लेना चाहिये ।
चित्त की स्थिरता जिनेन्द्र भगवान् की पूजा-वन्दना करने से हुआ करती है। अतएव कालुष्य रहित निर्मल बुद्धि के धारक साधुओं को उचित है कि उस परमात्मा की प्राप्ति का उपायभूत धर्म्यध्यान या शुक्लध्यान रूप उपयोग का भी बीज-कारण चित्त की स्थिरता को ही समझकर उसको सिद्ध करने के लिये परमागम में कहे अनुसार परमात्मा-श्री जिनेन्द्र भगवान् की पूजा-विनय-कर्म उसके अनन्तानन्त गुणों के पिण्ड में गाढ़ अनुराग-भक्ति अथवा श्रद्धा रखते हुए अवश्य करें । क्योंकि यह पूजा ज्ञानावरणादि कर्मों को अथवा कर्मों के आने के द्वाररूप मन वचन काय के व्यापार को नष्ट करने वाली है।
भावार्थ-यहाँ पर पूजा शब्द से भाव पूजा का ही ग्रहण करना चाहिये । भाव पूजा का लक्षण इस प्रकार बताया है कि-
अर्थात्-अरिहंत भगवान् के व्यापक और विशुद्ध गुणों में अनुराग भाव रखकर उनका चिन्तवन करना इसको भावपूजा कहते हैं। अत एव इस पूजा के करने वाले के जिनेन्द्र भगवान के अनन्तानन्त ज्ञानादि गुणों में भक्ति या श्रद्धा दृढ़ हुआ करती है, और मनवचन काय की क्रियाओं का सावद्य-रूप से निरोध हो जाने के कारण संवर तथा ज्ञानावरणादि कर्मों की एकदेश निर्जरा भी हुआ करती है। तथा चित्त में स्थिरता भी प्राप्त हुआ करती है। जिससे कि योगियों को उस उत्कृष्ट ध्यान की सिद्धि हुआ करती है कि जिसके बल से वे उस परमात्म का स्वयं संवेदन कर सकते हैं।
यहाँ पर उत्कृष्ट ध्यान शब्द से एकत्ववितर्क अवीचार नाम का शुक्लध्यान समझना चाहिये । क्योंकि परमात्मा के उक्त स्वरूप का स्वसंवेदन उसी के द्वारा होता है।
योगियों को चित्त की स्थिरता से सिद्ध होने वाले योग के आठ अंग बताये हैं।- यम, नियम, आसन,प्राणायाम, प्रत्याहार,धारणा ,ध्यान और समाधि । इनमें से अपने विषय पर स्थिर हो जाने वाले ज्ञान को ही ध्यान कहते हैं। और जब वह ध्यान भी स्थिरीभूत हो जाता है तब उसी को समाधि कहते हैं। इस समाधि या उत्कृष्ट ध्यान अथवा प्रकृत में एकत्ववितर्क की सिद्धि का कारण मन की स्थिरता और उसका भी कारण परमात्मा की पूजा-वन्दना को जानकर योगियों को आगम के अनुसार अवश्य ही प्रात:कालीन देववंदना करने में प्रवृत्त होना चाहिये ।
त्रैकालिक देववन्दना किसप्रकार करनी चाहिये सो उसकी विधि बताते हैं –
वन्दना करने वाले साधुओं को तीनों सन्ध्याओं के समय में जिनेन्द्र भगवान् की वन्दना करने में चैत्यवन्दना और पंचगुरुवन्दना करनी चाहिये । और जब दोषों की विशुद्धि करनी हो – वन्दना संबंधी अतीचारों या रागादि भावों का उच्छेदन करना हो तब बृहद्भक्तियों के अन्त में समाधि भक्ति करनी चाहिये । जैसा कि कहा भी है कि- ‘‘ऊनाधिक्यविशुद्ध्यर्थं सर्वत्र प्रियभक्तिका:’’ अर्थात् न्यूनाधिकता के दोष की निवृति के लिये सर्वत्र समाधिभक्ति की जाती है।
आचार शास्त्र में कहे अनुसार ही अच्छी तरह से क्रिया करने वाले भी कितने ही ऐसे देखने में आते हैं कि जो केवल वृद्धों की परम्परा से चले आये व्यवहार के ही वशीभूत होकर जिन भगवान् की नित्य वन्दना भी सिद्धभक्ति ,चैत्यभक्ति, पञ्चगुरुभक्ति और शांतिभक्ति इन चार भक्तियों के द्वारा ही किया करते हैं। किन्तु उनका यह व्यवहार हमारी समझ से केवल भक्ति का अतिरेक ही समझना चाहिये । क्योंकि ऐसा करने में आगम की आज्ञा का अतिक्रमण होता है। आगम में पूजा और अभिषेक मङ्गल के अवसर पर ही इन चार भक्तियों के करने का विधान है। जिनवन्दना के समय केवल चैत्यभक्ति और पंचगुरुभक्ति ही की जाती है। यथा-
तीनोें सन्ध्याओं के समय जो जिनदेव की नित्य वंदना की जाती है वह चैत्यभक्ति और पंचगुरुभक्तिपूर्वक हुआ करती है। और पूजा के समय अथवा अभिषेक वन्दना के समय सिद्धभक्ति, चैत्यभक्ति, पंचगुरुभक्ति और शांतिभक्ति ये चार भक्ति की जाती हैं। और भी कहा हैं। कि-
अर्थात् – जिनदेव की वन्दना में चैत्यभक्ति और पंचगुरुभक्ति करनी चाहिये ।
अर्थात् – अभिषेक वन्दना सिद्धभक्ति, चैत्यभक्ति, पंचगुरुभक्ति और शांतिभक्ति के द्बारा की जाती है।
अतएव यह बात सिद्ध है कि तीनों सन्ध्याओं के समय नित्यवन्दना चैत्यभक्ति
और पंचगुरुभक्ति इन दो भक्तियों के द्वारा ही हुआ करती है, न कि सिद्धभक्ति आदि चार भक्तियों के द्वारा ।
कृतिकर्म के छह भेदों का व्याख्यान करते हैं :-
कृतिकर्म छह प्रकार का है- स्वाधीनता, परीति,निषद्या, त्रिवार, आवर्त, और शिरोनति । वन्दना करने वाले की स्वतन्त्रता का ही नाम स्वाधीनता है। परीति नाम प्रदक्षिणा का है। अर्थात् कृतिकर्म करते समय तीन बार प्रदक्षिणा देना इसको परीति कहते हैं। निषधा नाम बैठने का है। सो यह तीन भेदरूप है। क्योंकि कृतिकर्म करने वाले को क्रिया विज्ञापना के अनंतर चैत्यभक्ति के अनंतर और पंचगुरुभक्ति के अनंतर इस तरह तीन बार आलोचना करते समय पुन: बैठना पड़ता है। त्रिवार शब्द से यहां पर वन्दना करते समय तीन बार किये जाने वाले कायोत्सर्ग को लेना चाहिये। क्योंकि इस प्रकरण में चैत्यभक्ति, पंचगुरुभक्ति और समाधिभक्ति के अवसर पर तीन कायोत्सर्ग किये जाते हैं। ये प्रत्येक दिशा के तीन-तीन मिलाकर चारों दिशा के बारह हुआ करते हैं। इस तरह कृतिकर्मरूप वन्दना के छह भेद अथवा अंग हैं।
जैसा कि सिद्धांतसूत्र में भी कहा है कि-
अर्थात्-स्वाधीनता, परीति, निषद्या, त्रिवार, चतु:शिरोनति और बारह आवर्त ये छह कृतिकर्म के भेद हैं।
जिन भगवान् की मूर्ति की वन्दना करने से चार प्रकार के महान् फल प्राप्त हुआ करते हैं। यथा-१. नवीन-नवीन महान् पुण्य कर्मप्रकृतियों का आस्त्रव हुआ करता है। २. पूर्व के संचित पुण्य कर्म के उदय में विशेषता प्राप्त हुआ करती है। उनकी स्थिति और अनुभाग बढ़कर फल में महत्ता प्राप्त होती है। ३. संचित पापकर्म की फलदान शक्ति का अपकर्षण हो जाया करता है। वह घटकर अत्यंत अल्प रह जाती है। ४. नवीन पापकर्म का संवर हो जाता है अर्थात् चैत्यवन्दना करने वाले को नवीन पाप का आस्रव नहीं होता । अतएव मुमुक्षुओं को तीनों ही सन्ध्या समयों में यह जिनचैत्य वंदना हमेशा और अवश्य ही करनी चाहिये । इसी बात को यहां पर साधुओं को चैत्यवन्दना के लिये प्रेरित करते हुए स्पष्ट करते हैं। :-
मूर्ति के देखते ही जिसकी वह मूर्ति है उसकी आकृति का तत्काल स्मरण हुआ करता है। अतएव जिन भगवान् की प्रतिमा का दर्शन करने वालों को भी दर्शन करते ही उनकी आकृति का स्मरण होता है। अरिहंत भगवान् के शरीर का आकार सम्पूर्ण मलदोषों से रहित स्फटिक के समान शुद्ध और समस्त धातु उपधातुओं से रहित तेज:पुंज के सदृश हुआ करता है। जैसा कि कहा भी है कि :-
हे भगवन् ! आपका शरीर ही आपकी वीतरागता को स्पष्ट कह रहा है। क्योंकि जिसके कोटर में अग्नि जल रही हो वह वृक्ष हरा भरा कभी नहीं रह सकता । इसी प्रकार जिसके अन्तरङ्ग में क्रोधादि कषाय जाज्वल्यमान हों उसके शरीर का आकार प्रशान्त कभी नहीं रह सकता । अतएव आपके शरीर का आकार ही कह रहा है कि आप वीतराग हैं।
इस प्रकार जिन भगवान् की प्रतिमा का दर्शन करने से अरिहंत भगवान् की आकृति की स्मृति और उससे पुन: साक्षात् उनके वीतरागता, सर्वज्ञता, सर्वदर्शित्व आदि गुणों का स्मरण हुआ करता है ; जिससे कि भक्ति में लीन हुआ वन्दारु चैत्यवन्दना करने वाला साधु उसी समय महान् पुण्य कर्म का सातावेदनीय, शुभ आयु ,शुभ नाम, और शुभ गोत्र कर्म का नवीन बन्ध किया करता है। तथा पूर्व के बंधे हुए पुण्य कर्म की स्थिति और अनुभाग में अतिशय उत्पन्न किया करता है। जिससे कि वे उदय काल में पहले की अपेक्षा अत्यधिक शुभ फल दिया करते हैं। और पूर्व के जो पापकर्म बन्धे हुए हैं उनकी स्थिति तथा अनुभाग में अपकर्षण किया करता है । जिससे कि वे पहले के समान तीव्र फल नहीं दे सकते , किन्तु मन्द मन्दतर फल देकर ही निर्जीण हो जाया करते हैं। इसी प्रकार वह चैत्यवन्दना करने वाला साधु नवीन पाप कर्म का संवर किया करता है।अरिहंत भगवान् की प्रतिमा की वन्दना करने से तत्काल ये चार फल प्राप्त हुआ करते हैं। अतएव जिन्होंने चार घातिया कर्मों का तथा अपने और भी पापकर्मों या मल दोषों को नष्ट कर विशुद्धता प्राप्त कर ली है, तथा जो दूसरे वन्दना करने वाले भव्य जीवों का भी पापपज्र् दूर करने वाले हैं उन श्री अरिहंत भट्टारक की कृत्रिम और अकृत्रिम सम्पूर्ण प्रतिमाओं का मुमुक्षुओंं को तीनों ही सन्ध्या समयों में अपने मन,वचन और शरीर को शुद्ध रखकर अवश्य ही स्तवन करना चाहिये ।
अठारह दोषों से रहित जिनभगवान् का शरीर सातो ही धातुओं से रहित हुआ करता है। वह निर्मल स्फटिक के समान प्रकाशित होता हुआ ऐसा जान पड़ता है मानो तेज की साक्षात् मूर्ति ही है।
आकृति का स्मरण होते ही उन अर्हद्भट्टारक के वीतरागता प्रभृति अनेक गुणों का भी भक्ति के अत्यन्त उद्रेक से स्मरण होता ही है क्योंंकि बाह्म आकृति के देखने से उस आकृति वाले के गुणों का भी बोध हो ही जाता है। सराग और वरीतराग व्यक्ति के आकार मेंं अन्तर अवश्य रहा करता है। इस अंतर को ही देखकर आकृति वाले के गुणों का स्मरण हुआ करता है। अतएव इस विषय में कहा भी है कि :-
कृतिकर्म के छह अंगों में पहला जो स्वाधीनता बताया था उसके अर्थ का व्यतिरेक मुख से समर्थन करते हैं-
पराधीन जीव हमेशा ही दीन बना रहता है। दु:खमय अवस्था का निरंतर अनुभव करते रहने के कारण उसको नारकियों के समान ही समझना चाहिये। इसीलिये लोक में भी यह कहावत प्रसिद्ध है कि ‘‘को नरक: ? परवशता’’। अर्थात् किसी ने पूछा कि नरक किसको समझना चाहिये तो उत्तर देने वाले ने कहा कि पराधीनता को ।
भावार्थ-परतन्त्रता जीवको नारकी के समान दीन बना देती है। इस दीनता के कारण ही वह लौकिक कार्य-अपने चलने, फिरने ,उठने बैठने, स्नान, भोजन आदि कार्यों को भी अच्छी तरह स्वतन्त्रता और उत्साह के साथ सम्पादित नहीं कर सकता । जब लौकिक कार्यों को भी भले प्रकार निर्विघ्न सिद्ध नहीं कर सकता, तब मित्र ? अलौकिक कार्यों के विषय में तो कहना ही क्या । अर्थात् सर्वज्ञदेव के आराधन प्रभृति कृतिकर्म का वह अप्रतिहतरूप से कभी पालन नहीं कर सकता । इसीलिये लोक में भी यह उक्ति प्रसिद्ध है कि :-
अर्थात् पराधीन रहने वाला मनुष्य किसी भी तरह सुख का अनुभव नहीं कर सकता।
भावार्थ-जिसप्रकार लौकिक कार्यों के लिये स्वाधीनता की आवश्यकता है उसी प्रकार या उससे भी अधिक अलौकिक- लोकोत्तर चैत्यवंदना प्रभृति कार्यों को करने के लिये भी स्वाधीनता की आवश्यकता है।
अब चौदह पद्यों में देववन्दना आदि क्रियाओं को किस क्रम से करना चाहिये उसका उपदेश करते हैं। किंतु उसमें सबसे पहले व्यत्सर्ग पर्यंत की क्रियाओं का क्रम पांच श्लोकों में बताते हैं :-
जिन भगवान् की वन्दना करने के लिये जिनालय को जाते समय मुमुक्षुओं को भावरूप श्री अरिहंत भगवान् का स्वरूप सम्पूर्ण आत्माओं में अथवा अपने ही चित्स्वरूप में परमागम के ज्ञानरूपी नेत्रों के द्वारा देखते हुए गमन करना चाहिये । अर्थात् भावरूप अर्हदादिका चर्मचक्षु के द्वारा अवलोकन नहीं हो सकता ; अतएव श्रुतज्ञानरूपी नेत्रों के द्वारा उनका स्वरूप अपने में ही देखते हुए मंदिर में जाना चाहिये । और द्रव्य ,क्षेत्र, काल, भाव की शुद्धि करके ‘‘नि:सही नि:सही नि:सही ’’ इसप्रकार उच्चारण करते हुए जिनमंदिर में प्रवेश करना चाहिये । वहां पहुँचकर जिन भगवान् की प्रतिमा का दर्शन करते ही हृदय में अत्यन्त आनंद-प्रमोद के उत्पन्न होने से जिसकी आंखों से हर्ष के अश्रु झड़ रहे हैं ऐसे उस वन्दना करने वाले को तीन बार भगवान् को नमस्कार करना चाहिये । उस के बाद जिनालय – गर्भगृह अथवा उस वेदी की जिसमें श्री जिनचैत्य विराजमान हों तीन बार प्रदक्षिणा देनी चाहिये । तदनन्तर दर्शनस्तोत्र का पाठ करते हुए अर्थात्-‘‘अद्याभवत्सफलता नयनद्वयस्य देव त्वदीय-चरणाम्बुज-वीक्षणेन’’ इत्यादि भगवान् के दर्शन विषयक स्तोत्र का अथवा सम्यक्त्व को उत्पन्न व पुष्ट करने वाले ‘‘दृष्टं जिनेंद्रभवनं भवतापहारि’’ इत्यादि सामान्य से किसी भी स्तोत्र का उच्चारण करते हुये वन्दनामुद्रा के द्वारा ईर्यापथ शुद्धि करनी चाहिये । अर्थात् मार्ग में चलने से जीवों की विराधना आदि दोष जो संभव हैं उनका पडिक्कमामि आदि दण्डक के द्वारा शोधन करना चाहिये। इसके बाद इच्छामि इत्यादि दण्डक का उच्चारण करके निन्दा गर्हारूप आलोचना करनी चाहिये । पुन: धर्माचार्य के समक्ष और यदि गुरु-धर्माचार्य उपस्थित न हों तो भगवान् के ही सामने पंचाङ्ग नमस्कार-एकशिर, दो हाथ और दो घोंटू इन पांच अंगो को भले प्रकार नम्रीभूत करके कर्तव्य कर्म को स्वीकार करना चाहिये । अर्थात् देववन्दना या प्रतिक्रमण जो कुछ करना हो उसकी, नमोस्तु भगवन् ! देववन्दनां करिष्यामि-हे भगवन् नमस्कार हो अब मैं देववन्दना करूंगा, ‘‘यह कहकर अथवा’’ नमोस्तु भगवन् प्रतिक्रमणं करिष्यामि- हे भगवन् नमस्कार हो अब मैं प्रतिक्रमण करूंगा ‘‘यह कहकर’’ कर्तव्य की प्रतिज्ञा करनी चाहिये । इसके बाद पर्यज्रसन से बैठकर जिनेन्द्र भगवान् के गुणों को प्रकट करने वाले ‘‘सिद्धं सम्पूर्णभव्यार्थम्’’ इत्यादि स्तोत्र का पाठ करना चाहिये । पुन: ‘‘खम्मामि सव्वजीवाणं’’ इत्यादि सूत्रपाठ के द्वारा साम्यभाव-सामायिक को प्राप्त होना चाहिये । पुन: वन्दना क्रिया का विज्ञापन करके खड़े होकर शरीर को नम्रीभूत बनाकर दोनों हाथों की मुक्ताशुक्ति मुद्रा बनाकर उससे तीन आवर्त और एक शिरोनति करके ‘‘णमो अरहंताणं’’ इत्यादि सामायिक दण्डक का पाठ करना चाहिये तथा पाठ पूर्ण होने पर अन्त में भी आदि की तरह तीन आवर्त और एक शिरोनति करनी चाहिये । इस प्रकार सामायिक दण्डक का पाठ आवर्त और शिरोनति के साथ-साथ पूर्ण होने पर व्युत्सर्ग धारण करना चाहिये । शरीर में ममत्वभाव का सर्वथा परित्याग करना चाहिये ।
भावार्थ-यहां पर देववन्दना से लेकर व्युत्सर्ग पर्यन्त जो क्रियाएं जिस क्रम से बताई हैं उनको उसी क्रम से करना चाहिए । इनके द्रव्य और भावरूप भेदों का स्वरूप पहले बता चुके हैं। तथा वन्दनामुद्रा , मुक्ताशुक्तिमुद्रा, पर्यंकासन का भी स्वरूप पहले लिख चुके हैं। तदनुसार ही उनको करना चाहिये।
अब दो श्लोक द्वारा व्युत्सर्ग में ध्यान करने की विधि बताते हैं –
व्युत्सर्ग के समय साधुओं को अपनी प्राणवायु मनके साथ-साथ भीतर प्रविष्ट करके आनन्द से विकसित हुए हृदय कमल में रोक कर जिनेन्द्र मुद्रा के द्वारा ‘‘णमो अरिहंताणं’’ प्रभृति गाथा का ध्यान करना चाहिये । तथा गाथा के दो दो और एक अंशका क्रम से पृथक््â २ चिन्तवन करके अन्तमें उस प्राणवायु का धीरे-धीरे रेचन करना चाहिये- प्राणवायु को बाहर निकालना चाहिये । इस प्रकार अपनी दृष्टि को अन्तरङ्ग की तरफ लगाकर नौ बार प्राणायाम का प्रयोग करने वाला संयमी चिरकाल के स्ांचित महान् पापकर्मों को भी भस्म कर देता है।
भावार्थ-प्राणायाम का महत्व अत्यन्त अधिक है। जैसा कि कहा भी है कि-
साधुओं को अप्रमत्त होकर प्राणवायु के साथ-साथ धीरे-धीरे अपने मन को अच्छी तरह भीतर प्रविष्ट करके हृदय कमल की कर्णिका में रोकना चाहिये । इस तरह प्राणायाम के सिद्ध होने से चित्त स्थिर हो जाया करता है। जिससे की अन्तरङ्ग में संकल्प विकल्पों का उत्पन्न होना बन्द हो जाता है, विषयों की आशा निवृत्त हो जाती है, और अन्तरङ्गमें विज्ञान की मात्रा बढ़ने लगती है। प्राणायाम करने वालों के मन ऐसे स्थिर हो जाते हैं कि उनको जगत् का सम्पूर्ण वृत्तान्त प्रत्यक्ष सरीखा दीखने लगता है। प्राणायाम के द्वारा प्राणवायु का प्रचार करने में चतुर योगी कामदेवरूपी विष और मन पर विजय प्राप्त कर लिया करता है। तथा इसमें भी कोई संदेह नहीं है कि वह उसके द्वारा रोगों का नाश कर सकता है, और शरीर को स्थिर बना लिया करता है।
तथा और भी कहा है कि-
अर्थात् प्राणायाम करने वाले साधुओेंं की दृष्टि जब बाह्म विषयों की तरफ से हटकर अन्तरङ्ग की तरफ उन्मुख होकर आत्मरूप में अच्छी तरह लीन हो जाती है उस समय मन ,पवन और इन्द्रियों की गति बन्द होकर साहजिक अवस्था प्राप्त हुआ करती है। जहाँ पर दृष्टि जाकर स्थिर हो जाती है, वहीं पर मन और वहीं पर पवन भी स्थिर हो जाता है। इस प्रकार मन और पवन के स्थिर हो जाने पर बाह्य जगत से शून्यता प्राप्त होती है उस समय में ब्रह्म प्रकट हुआ करता है।प्राणवायु के संचार क्रम को ही प्राणायाम कहते हैं इसके मूल में तीन भेद हैं- कुम्भक, रेचक, पूरक । वायु के भीतर खींचने को कुम्भक और वहां रोक रखने को पूरक तथा बाहर निकालने को रेचक कहते हैं। योगियों को व्युत्सर्ग-कायोत्सर्ग के समय ध्यान करते हुए ये तीनों ही क्रिया करनी चाहिये । इस ध्यान में जिनमुद्रा के द्वारा णमो अरहंताणं प्रभृति पंचनमस्कार महामंत्ररूप गाथा का चिन्तवन करना चाहिये । तथा इस गाथा के क्रम से दो दो और एक अंश का विभाग करके उनका पृथव्äा्â-पृथव्äा्â चिन्तवन करना चाहिये । अर्थात् पहले भाग में णमो अरहंताणं ,णमो सिद्धाणं इन दो पदों का और दूसरे भाग में णमो आइरियाणं , णमो उवज्झायाणं इन दो पदों का तथा तीसरे भाग में णमो लोए सव्वसाहूणं इस एक पद का ध्यान करना चाहिये । इसके अनंतर आनन्द से प्रफुल्लित हृदय कमल में मन के साथ रुकी हुई प्राण वायु का धीरे धीरे रेचन करना चाहिये। इस तरह कम से कम नौ बार प्रयोग करना चाहिये। कम से कम इस नौ बार की क्रिया से ही संयमियों के महान् पाप का क्षय हो जाता है।जो इस प्राणायाम के द्वारा ध्यान करने में असमर्थ हैं वे पास का कोई भी आदमी न सुन सके इस तरह से उक्त पंचनमस्कार मंत्र का वचन द्वारा भी जप कर सकते हैं, इसी बात को बताते हैं। किंतु इसके साथ ही यह भी दिखाते हैं कि इस वाचनिक जप के द्वारा तथा उक्त मानसिक जप -ध्यान के द्वारा जो पुण्य का संचय होता है उसमें कितना अंतर है।
उक्त व्युत्सर्ग-कायोत्सर्ग के समय जो साधु पूर्वोक्त प्राणायाम के करने में असमर्थ हैं वे सम्पूर्ण पापों का क्षय करने में समर्थ पंचनमस्कार महामंत्र का वचन द्वारा जप कर सकते हैं। किंतु यह जप स्वयं अपनी ही समझ में आवे उसको दूसरा कोई न सुन सके इस तरह से करना चाहिये । परन्तु यह बात भी समझ लेनी चाहिये कि इन दोनों ही जपों के फल में बहुत बडा अन्तर है। अर्थात् दण्डकों का पाठोच्चारण करने से जितना पुण्य का संचय होता है उससे सौगुणा पुण्य इस वाचनिक जप करने से होता है। किंतु उक्त मानसिक जप करने से हजार गुणा पुण्य का संचय हुआ करता है। जैसा कि कहा भी हैं कि-
अर्थात् साधुओं को एक चित्त होकर पंचनमस्कार मंत्र का जप वचन अथवा मन दोनों में से किसी के भी द्वारा करना चाहिये। किंतु प्रथम पक्ष में वचन के द्वारा जप करने में सौ गुणा पुण्य होता है। तो द्वितीय पक्ष में-मन के द्वारा जप करने में हजारगुणा पुण्य हुआ करता हैं।
इस विषय में मनु ने भी कहा है कि-
अर्थात् विधियज्ञ की अपेक्षा जपयज्ञ का फल दशगुणा अधिक है उसमें भी वाचनिक जप का फल सौ गुणा है तो मानसिक जप का फल हजार गुणा है।
मुमुक्षु भव्यों के श्रद्धान को उद्दीप्त करने के लिये पंचनमस्कार मंत्र का माहात्म्य बताते हैं-
यह पंचनमस्कार मंत्र सम्पूर्ण विघ्न-पाप अथवा अन्तरायों का अच्छी तरह नाश करने वाला है। इतना ही नहीं बल्कि जितने भी मंगल-पाप के गलाने वाले उपाय हैं, अथवा पुण्य को देने वाले साधन हैं उन सभी में यह मुख्य-प्रधान है। अतएव शिष्ट पुरुषों ने इसको यह अपराजित मंत्र है ऐसा निश्चितरूप से माना है। जैसा कि कहा भी है कि-
इस प्रकार पंच परमेष्ठियों की वन्दना करने से जो माहात्म्य प्राप्त होता है उसको बताकर एक एक परमेष्ठी का भी विनय करने से जो लोकोत्तर महिमा प्राप्त हुआ करती है उसको दिखाते हैं।अन्तराय कर्म के फल देने की शक्ति शुभ परिणामों के द्वारा नष्ट हो जाया करती है। तब वह इच्छित वस्तु की प्राप्ति विघ्न डालने को समर्थ नहीं हो सकता । अतएव शुभ परिणामों को सिद्ध करने के लिये अर्हदादि में से इच्छानुसार किसी के भी गुणों में अनुराग रखकर प्रणाम-स्तुति या वन्दना करना अभीष्ट प्रयोजन का साधक हो जाता है।
भावार्थ-अरिहंतादि पंचपरमेष्ठियों में से किसी के भी गुणों का स्मरण करने से और उनको नमस्कार आदि करने से परिणामों में जो विशुद्धि प्राप्त हुआ करती है। उससे अन्तराय कर्म की सामर्थ्य-फलदानशक्ति क्षीण हो जाया करती है जिससे कि वह किसी भी इष्ट वस्तु की प्राप्ति में विघ्न नहीं डाल सकता , फलत: किसी भी परमेष्ठी की वन्दना करने से सभी प्रयोजनों की सिद्धि हो सकती है।इस प्रकार कायोत्सर्ग तक की क्रियाओं का क्रम आदि बता कर उसके अनंतर के कार्य को भी दो श्लोकों द्वारा बताते हैं-चैत्यभक्ति और कायोत्सर्ग-व्युत्सर्ग तथा उसमें बताये गये ध्यान को कर चुकने पर पहले की तरह-शरीर को नम्रीभूत करने आदि की जो विधि बताई है तदनुसार समायिक के स्वामी श्री चौबीस तीर्थंकर भगवान् की भक्ति के भार से पूर्ण होकर‘‘थोस्सामि’’ प्रभृति स्तोत्र दण्डक बोलना चाहिये। पुन: तीन प्रदक्षिणा देते हुए वन्दनामुद्रा के द्वारा जिनेन्द्र भगवान् की प्रतिमा की स्तुति-वन्दना करनी चाहिये । उसके बाद एक शिर दो बाहू और दो घोंटुओं को नम्रीभूत करने आदि की जो विधि बताई है उसी प्रकार यहां भी ‘‘ इच्छामि भत्ते चेइयभत्तिकाउस्सग्गो कओ’’ इत्यादि पाठ बोलकर आलोचन करके खड़े होना चाहिये । क्योंकि चैत्यभक्ति की तरह यहां पर प्रदक्षिणा नहीं दी जाती, अतएव खड़े होकर पहले की तरह ही कर्तव्य क्रिया की विज्ञापना करके अर्हदादिक पंचगुरुओं को वन्दना मुद्रा के द्वारा नमस्कार करना चाहिये । यहां पर भी पंचाङ्ग नमस्कारपूर्वक ‘‘इच्छामि भंत्ते पंचगुरुभक्ति-काउस्सग्गो कओ तस्स आलोचेउं, अट्ठमहापाडिहेर-संजुत्ताणं अरहंताणं’’ इत्यादि पाठ बोलकर आलोचना करना चाहिये । इसके बाद वन्दना सम्बन्धी अतीचारों को समाधिभक्ति के द्वारा नि:शेष करके शक्ति के अनुसार अपना ध्यान करना चाहिये अर्थात् अपने बलवीर्यादि का विचारकर आत्मध्यान में तत्पर होना चाहिये ।आत्मध्यान को छोड़कर अन्य किसी भी उपाय से मोक्ष की सिद्धि नहीं हो सकती, इस बात को प्रकट करते हैं।मुमुक्षुओं की आत्मध्यान से रहित कोई भी क्रिया इष्टप्रयोजन-मोक्ष की साधक नहीं हो सकती । जो मोक्ष की अभिलाषा रखकर अन्य कायक्लेश तपश्चरणादि क्रिया तो करते हैं परन्तु निजआत्मस्वरूप का ध्यान नहीं करते अनका वह क्रिया करना ठीक वैसा ही समझना चाहिये जैसे कि कोई पुरुष शस्त्र चलाने का अभ्यास तो करता है परन्तु क्रिया में मंद है। यदि कोई शत्रु हथियार लेकर मारने को उद्यत हो तो उसका वह निवारण नहीं कर सकता । उसी प्रकार केवल बाह्य क्रिया करने वाला साधु कर्मशत्रुओं का निवारण नहीं कर सकता ।
भावार्थ-मोक्ष की सिद्धि आत्मध्यान से ही हो सकती है।
जैसा कि कहा भी है कि-
उन पुरुषों को संसारसमुद्र में डूबा हुआ समझना चाहिये जो कि कर्म करने-बाह्य आचरण के पालन करने का ही एकान्तपक्ष पकड़कर बैठे हैं; क्योंकि वे ज्ञान के अनुभव से शून्य हैं। इसी प्रकार वे मनुष्य भी संसार में निमग्न ही समझने चाहिये जो कि ज्ञान को ही एकान्तत: आत्मोद्धार का उपाय मानते हैंं क्योंकि वे आचरण करने में अत्यंत स्वच्छन्द और मंदोद्यमी हो जाते हैं। अतएव वे ही साधुजन संसारसमुद्र को तरकर विश्व के ऊपर विराजमान हो सकते हैं, जो कि स्वयं ज्ञान का सेवन-आत्मध्यान का अभ्यास करते हुए बाह्य चारित्र का भी पालन करते हैं और कभी भी प्रमाद के वशीभूत नहीं हुआ करते ।