चिरञ्जीव्यादेषा शुभगुणधना ‘‘ज्ञानमती’’
स जातो येन जातेन याति वंश: समुन्नतिम्।
परिवर्तिनि संसारे मृत: को वा न जायते।।
पद्येनानेन सुस्पष्टम्भवति यज्जगति तस्यैव जन्म सार्थकम् यस्य जन्म: कुल-वंश-जाति-प्रभृतय: अथ च समग्रं राष्ट्रं समुन्नतिं लभते।
अन्यथा त्वस्मिन्नसारे संसारे प्रत्यहमनेके जायन्तेऽनेके च म्रियन्ते।
नूनं हि परमपूजनीया गणिनीप्रमुखा आर्यिकारत्ना ज्ञानमतीमाता कथनमिदं चरितार्थयन्ती स्वकीयतपोनिष्ठ-जीवनशैल्या सारस्वता राधनया च सम्पूर्णे विश्वे राजते।
‘‘न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति’’-इत्युक्तिमभि-लक्ष्यैतादृक्सन्मार्गनिष्ठान् महापुरुषान् प्रति कृतज्ञतां प्रकाशनार्थं निखिले जगत्युत्सवानां महोत्सवानाञ्च परम्परा सततम्प्रवर्तमाना दरीदृश्यते किन्तु तासु काश्चिदेव प्रसङ्गा: सर्वान् प्रभावयन्ति।
जानीमो वयं यत्-परमपूजनीया गणिनीप्रमुखाऽऽर्यिकारत्ना श्रीज्ञानमतीमाता बहुश्रुता परमविदुषी अग्रगण्या तपस्विनी।
सा हि ज्ञानस्य ध्यानस्य अध्यात्मस्य च त्रिवेणी-रूपेण सर्वत्र विश्रुता।
१सम्प्रति तस्या आर्यिकादीक्षाया: पञ्चाशत-वर्षाणि गुण-गौरवाभिवर्धकानि सम्पूर्तानि।
सम्प्रति विराजमान-सर्वसाधु-साध्वीषु सर्वप्राचीनदीक्षिताया: पूजनीयश्रीज्ञानमतीमातु आर्यिकादीक्षा-स्वर्ण-जयन्त्या: स्वर्णिमावसरोऽस्मन्महत्पुण्यै: समुपलब्ध:।
‘यथा नाम तथा गुणा:’ इत्युत्तिं चरितार्थयन्ती ह्येषा चतुर्णामनुयोगानामप्रतिमा विद्वद्रत्ना।
विंशशताब्द्या: विदुष्यार्यिकासु सर्वोत्कृष्टं स्थानमधितिष्ठति।
लेखने प्रवचने च परमप्रवीणा सा स्वकीयां चर्यां सम्यक् संसाध्य सुप्रसिद्ध-तीर्थक्षेत्राणां समुद्धारे समीचीनविकासे चापि दत्तावधाना साद्र्धद्विशताधिकग्रन्थानां प्रणेत्री विद्यते खलु। सा सर्वानभिलक्ष्य लिखति।
तस्या: वैदुष्यं कर्तृत्वञ्चानेक-शोऽनुभूतम्मया।तस्या: लेखिन्याऽष्टसहस्री-प्रभृतयोऽनेके कृष्टपच्या: ग्रन्थरत्ना: प्रसूता:।पूजन-विधानानां रचनासु परमप्रावीण्यं लब्धवत्येषा।
मातृश्रिया रचितानि विधानानि सर्वत्र बहुप्रचारितानि प्रशंसतानि च प्रतिवर्षमनेकेषु स्थानेषु सामूहिकरूपेण परमप्रभावनया सोत्साहं सम्पाद्यन्ते।
मातृश्रिया रचिते महत्त्वपूर्णे द्वि-विधाने सौभाग्यवशाद् अस्माक-माचार्यत्वेऽपि देहल्यां ग्रीनपार्वâ एक्सटेंशन त्यस्मिन् क्षेत्रे रामकृष्णपुरे च सुसम्पादिते।
तत्रानुभूतं सर्वैजनैर्विधानानां स्वारस्यं वैशिष्ट्यञ्च। मातृश्रिया विरचिता कथाग्रन्था अपि सोद्देश्या: सदाचार-प्रतिष्ठापका:। मातृश्रिया संस्थापितं ‘दिगम्बर जैन त्रिलोक-संस्थानमपि’ अनुपमाभूतपूर्वञ्च कर्तृत्वमस्ति।
जैनागमेषु निदर्शितम्भौगोलिक-स्वरूपम्-सुमेरु-पर्वतं जम्बूद्वीपञ्च यत्र प्रत्यक्षमवगम्यते। सर्वै: प्रमुदितमनोभिरनुभूयते यद् हस्तिनापुरं तु पूर्वत एव कल्याणक तीर्थरूपे सुप्रसिद्धमस्ति, किन्तु परम-पूजनीयामातृश्रिया ‘जम्बूद्वीपस्य’ रचनानन्तरं तस्य महत्त्वं द्विगुणाधिकमभिवद्र्धितमस्ति।
साध्वी-(जैनार्यिका)-जीवनस्य समग्रचर्यां सम्यङक्निष्पादयन्त्येषा समागतजनान् दर्शनं प्रवचनञ्चापि प्रतिदिनं प्रददाति। एतेषु कार्येषु स्वकीय-साधनायाञ्च भृशं निरताऽपि सा बहु लिखति इति वितथमपि महदाश्चर्यकरम्।
विद्वद्भ्य: प्रेरणा स्रोतस्विनी सा विलक्षण-प्रतिभासम्पन्ना स्मृतिपुञ्जप्रदीपा वर्तते। एतस्या: निर्दशनं ‘मेरी स्मृतियाँ’-इत्यस्मिन् ग्रन्थे भूयसो भवति। पुराण-वाङ्गमयवत् सर्वाननुयोगान् सुललितमधुरशब्दै: प्राञ्जलशैल्यां सम्यग्प्रति-पादयति ग्रन्थरत्नोऽयम्।
विविध विषयेष्वखिलभारतीयसङ्गोष्ठीनामायोजनानि, जम्बूद्वीप-ज्ञान-ज्योति-रथ-प्रवर्तनानि श्रीज्ञानमतीमातृश्रिय: कर्तृत्वस्य महदुपलब्धिरूपेणाभिमतानि।
एभि: मातृश्रिया स्वकीयया प्रत्युत्पन्नमतित्वेन एकनिष्ठभावैस्त्यागतपोभिश्च राष्ट्रे आध्यात्मिकताया: सर्जने महद्योगं कृतम्। सततं भृशं तपति चिन्तयति लिखति चैषा गणिनी-प्रमुखा।
परिणामतोऽस्या: तपोपूतया लेखन्या ‘अष्टसहस्री-मूलाचार-नियमसार-समयसार-षट्खण्डागम-कातंत्र’ प्रभृतय: साद्र्धद्विशताधिका: ग्रन्थरत्ना: सभाष्य-विशदव्याख्याभि: समलंकृता सृष्टा:।
खिष्टाब्दस्य १९३४ तमवर्षस्य अक्टूबर मासस्य २२ दिनांके शरदपूर्णिमायां तिथौ उत्तरप्रदेशस्य बाराबंकी मण्डले ‘टिवैâतनगर’’ नाम्नि नगरे लब्धजनिरस्या: नामकरणं ‘मैना’ इत्यभवत्।
एतस्या: पितरौ श्रीमतीमोहिनीदेवी-श्री छोटेलाल-महोदयौ आस्ताम्। मातरं मोहिनीदेवीं यौतके सम्प्राप्तस्य ‘पद्मनन्दिपञ्चविंशतिका’-ग्रन्थस्य नियमितस्वाध्यायेन पूर्व-जन्मन: सुदृढ़वैराग्यसंस्कारैश्च केवलमष्टादशवर्षदेशीया कन्यका ‘मैना’ परमपूज्याचार्यरत्न-श्री १०८ देशभूषण-महाराजै: १९५२ खिष्टाब्दे शरदपूर्णिमायां तिथौ आजन्म-ब्रह्मचर्यव्रतस्वरूपं सप्तमप्रतिमाया: गृहत्यागस्य च नियमान् स्वीचकार।
‘चित्रं जैनीं तपस्या हि स्वैराचारविरोधिनी’ इति सम्यग्भि:जानन्नपि ‘बालब्र. मैना’ ‘जैनेश्वरीदीक्षाया:’ अभिलाषां स्वकीयेषु प्रत्येकेषु श्वासोच्छ्वासेषु समवेतवत्येषा १९५३ खिष्टाब्दे प.पू. श्री देशभूषणमहाराजैरेव चैत्रमास्य कृष्णपक्षे प्रतिपादायां तिथौ राजस्थान प्रदेशस्य विश्वविख्याते श्रीमहावीरजीक्षेत्रे ‘क्षुल्लिका’ दीक्षां संधारितवती।
अत्र तस्या: नाम ‘क्षुल्लिका वीरमतीति’ बभूव। तदनन्तरं चारित्रचक्रवर्ति-आचार्यशान्तिसागर-महाराजानां प्रथमपट्टाचार्यशिष्यै: श्रीमद्भिर्वीरसागर-महाराजै: १९५६ तमे खिष्टाब्दे वैशाखकृष्णद्वितीयायां तिथौ राजस्थानप्रदेशस्य ‘माधोराजपुरा’-नगरे ‘आर्यिका’-दीक्षां प्राप्तवती।
अत: परं तस्या: नामधेयम् ‘आर्यिका ज्ञानमती’-त्यभवत्। ज्ञानप्राप्तेर्बलीयसी पिपासा प्रारम्भत एवास्यां दरीदृश्यते।
दीक्षानन्तरं हि सा स्वां स्वाध्याय-मनन-चिन्तनानां धारासु निबध्नाति इति निश्चप्रचम्।
जैनवाङ्गमयस्य विविधविषयाणाम् अध्यात्मागमदर्शन-न्याय-व्याकरण-साहित्यादिविषयाणां सम्यगध्ययनानुशीलनाध्यापनै: परमप्रावीण्यमाप्तवत्येषा संस्कृत-प्राकृतापभ्रंश-कन्नड़-मराठी-गुजराती-त्यादिभाषासु तन्निबद्ध वाङ्गमयेषु च प्रकाम-पाण्डित्यमप्यधिगतवत्येषा सम्प्रति राष्ट्रस्य सर्वश्रेष्ठाग्र-गण्यविदुषी-रूपेण सुप्रतिष्ठिता स्वकीयं ‘ज्ञानमती’-ति नाम सार्थक्यं प्रादात्।
१९९२ तमे खिष्टाब्दस्य अक्टूबरमासस्य अष्टमे दिनाज्र् ‘अन्तर्राज्यीय चरित्र-निर्माणसंगोष्ठ्या: शुभप्रसङ्गे’ हस्तिनापुरे अहं तु प्रथममेव तस्या: दर्शनेन ज्ञानेन चातितपस्वितया विनयेन दाक्षिण्येन च मधुरालापतया च नि:संगतया च प्रशान्तत्वेन च निरभिमानतया च महानुभावत्वेन च शुचितया चोपरुढगौरवोऽनभूवम्, तदानीन्तु तस्या: संघेन दर्शितसद्भावेन स्ववृत्तान्तकथनेन तया च मौनतया हृतहृदय: सुतरामारोपितभक्तिरभवत्।
श्रद्धाभरितहृदयश्च शनै: शनैरेनामभाषममात:। क्लेशभीरुरकृतज्ञ: सुरवासग्लुब्धो लोक: तपो सदृशं कर्मानुष्ठातुमशक्त: संसारस्यासारतां प्रति निष्फलेना-श्रुपातमात्रेण स्नेहमुपदर्शयन् रोदिति।
त्वया तु कर्मणा सर्वमाचरन्त्या किमिव न तपस्विजनोचितमाचेष्टितम्, तदर्थमाजन्म: प्रभृति समुचितपरिचय: प्रेयानप्यसंस्तुत इव परित्यक्तो बान्धवजन: सन्निहिता अपि तृणावज्ञयावधीरिता विषया: मुक्तानि अतिशयितसम्पत्तिभोगानन्दा, तनीयस्यापि नितरां महत्तपोभिरुपनीता तनु: गृहीतं ब्रह्मचर्यम्, आयोजितस्तपसि महत्यात्मा, वनिताजनदुष्करोऽप्यङ्गीकृत: गृहपरित्याग:।
परमपूजनीयामार्यिकारत्नां गणिनीं ज्ञानमती-मातरं दर्शं दर्शनमनुभूयतेऽस्माभि यदि-अचिन्त्यो हि महात्मनां प्रभाव: बहुप्रकाशराश्च संसारवृत्तय:, चित्रञ्च दैवम्, आश्चर्यातिशय-युक्ताश्च तप: सिद्धय: अनेक-विधाश्च कर्मणां शक्तय:। अपि च सनिपुणमपि विमृद्भिर्मनीषिभिर्निगदितं यथा-
‘‘क्षणभङ्गुरवृत्तिजीवितं भवभाजामिति नात्र विस्मय:।
तदिहाद्भुतमेतमीदृशं यदवश्यद्भिरपि प्रमुह्यते।।’’
एतत्सर्वं समीक्ष्य वत्तुं पारयामो वयं यद्-पूज्यमाताश्री: प्रत्येककार्यमागमानुकूल सम्पादनायैव प्रारम्भत एव स्वं प्रमुखं लक्ष्यं निर्धारितवती। तस्या: महद्वैशिष्ट्यमित्थं प्रतिभाति यद् कार्यनिष्पादने यानि कानि विघ्नानि समापतितानि स्यु: तानि सर्वाणि शान्तचेतसा प्रसह्य कार्य पूर्णतामनयत्।
स्वमूलगुणान् निरतिचारं निरन्तरायञ्चानुपालयन् सा स्वकीयं समग्रं समयं आर्षपरम्पराया: जैनधर्मस्य च परमप्रभावनायां समर्पयति। पञ्चाशतवर्षेभ्य: सा स्वकीयसाधनायामचलवदचला सुशोभते। पूजनीयमातृश्रिय: आर्यिकादीक्षाया: अमृतमहोत्सवे अशीतितमे वर्षे-कोटिश: मङ्गलभावना: भावयामो वयम्-
यस्या: सौधसुवर्णगोपुरमणिर्धम्मिलचूडामणि:,
सामोदामलपुष्पकीर्णसुपथा: सौभाग्ययुक्तास्रज:।
कासारोऽब्जपरागवारिविमल: सच्चित्रहेमांशुक:,
तट् ‘टीकेतपुरं’ बभूव नगरं उत्तरप्रदेशाञ्चले।।१।।
नि:शेषै: शुभलक्षणै: श्रितवपु: शुभजैनसंलक्षणा
बाल्यादेव निदर्शिताद्भुतरसा जैनेन्द्रनामामृते।
‘मैना’ ख्या निजजन्मना पुरमिदं चक्रे परं पावनम्
शैलेन्द्रं गिरिजेव मैथिलकुलं सीतेव पूतात्मना।।२।।
यदीय-भाषा परमा प्रसन्ना, विवादशून्या अपवादमौन्या।
धन्या वदान्या वर-पुण्यपण्णा:, जीव्याच्चिरं ज्ञानमतीति गणिनी।।३।।
सर्वेषु सत्त्वेषु यदीयमैत्र्यं, प्रमोदभावेन सहैव वर्तते।
विद्वत्सु निखिलेष्वितरेषु माध्यं, जीव्याच्चिरं ज्ञानमतीति गणिनी।।४।।
यदपि निजसपर्यां प्रत्युदासीनचित्ता, तदपि विहितमस्मत्पूजनं स्वीकृतास्त्वम्।
निखिलभुवनगर्भं पूरयन्नात्मभासा रविरुपहृतदीर्घं सर्वदाङ्गीकरोति।।५।।
गणिनीप्रमुखायै सदानुरक्ता: भक्त्या वचनपुष्पमुपाहराम:।
आशास्महे तच्चिरायुस्नामयं च येनान्वहं गुणगणे द्विगुणत्वमेतु।।६।।
