णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं, णमो आइरियाणं।
णमो उवज्झायाणं, णमो लोए सव्व-साहूणं।।१।।
सिद्धान्तचिंतामणिटीका-‘णमो’ इत्यादिपदखण्डनारूपेण व्याख्यानं क्रियते। णमो-नमस्कारोऽस्तु। केभ्य: ? अरिहंताणं-अर्हद्भ्य:। इत्यादि पंचपदेषु ज्ञातव्य:।
‘‘सर्वनमस्कारेष्वत्रतनसर्वलोकशब्दावन्त्यदीपकत्वादध्याहर्तव्यौ सकलक्षेत्रगत-त्रिकालगोचरार्हदादिदेवताप्रणमनार्थम्२।’’ इति न्यायेन णमो अरिहंताणं अस्यार्थ: सार्धद्वयद्वीपेषु सप्तत्यधिकशत-कर्मभूमिषु संजातेभ्यस्रिकालगोचरेभ्योऽर्हद्भ्यो नम:। णमो सिद्धाणं सकलकर्मभूमिभ्य: सिद्धपदप्राप्तेभ्य: संहरणसिद्धापेक्षया सार्धद्वयद्वीपद्वयसमुद्रेभ्य: सिद्धपदप्राप्तेभ्यश्च त्रिकालगोचरेभ्य: सिद्धेभ्यो नम:।
णमो आइरियाणं सकलकर्मभूमिषूत्पन्नेभ्यस्रिकालगोचरेभ्य आचार्येभ्यो नम:। णमो उवज्झायाणं अखिलकर्मधरासूत्पन्नेभ्यस्त्रिकालगोचरेभ्य उपाध्यायेभ्यो नम:। णमो लोए सव्वसाहूणं निखिलकर्ममेदिनीषूत्पन्नेभ्यस्रिकालगोचरेभ्य: साधुभ्यो नम:।
इतो विस्तर:-
इदानीं देवतानमस्कारसूत्रस्यार्थ उच्यते-
नमोऽर्हद्भ्य:-
अरिहननादरिहन्ता१ अरिर्मोह:, मोहनीयकर्मान्तरेण शेषसप्तकर्माणि संसारे संसरणकारणानि न भवन्ति। अतस्तस्यारेर्हननादरिहन्ता। रजोहननाद्वा अरिहन्ता। ज्ञानदृगावरणानि रजांसीव रजांसि। मोहोऽपि रज:। तेषां ज्ञानावरणदर्शनावरणानां हननाद् अरिहंता। रहस्याभावाद्वा अरिहन्ता। रहस्यमन्तराय:, तस्य शेषघाति-त्रितयविनाशाविनाभाविनो हननादरिहन्ता।’’ मोहनीयज्ञानावरणदर्शनावरणान्तराय-चतुर्घातिकर्मणां सप्तचत्वारिंशत्प्रकृतय: नरकतिर्यग्देवायुषां त्रिप्रकृतयो, नामकर्मणां नरकगतिनरकगत्यानुपूर्वी-तिर्यग्गति-गत्यानुपूर्वी-विकलत्रय-उद्योत-आतप-एकेन्द्रिय-साधारणसूक्ष्म-स्थावरा: त्रयोदशप्रकृतय: इति त्रिषष्टिप्रकृतिविनाशात् त्रयोदशमगुण-स्थानवर्तिन: केवलिन: ‘अरिहन्ता’ भवन्ति।
अथवा ‘अरहंताणं’ इति पाठान्तरे ‘‘अतिशयपूजार्हत्वाद्वार्हन्त:१’’। स्वर्गावतरणादि-पंचमहाकल्याणकेषु सौधर्मेन्द्रादिकृतानां पूजानामर्हत्वाद् योग्यत्वादर्हन्त:। चतुस्त्रिंशदति-शयाष्टमहाप्रातिहार्यानंतचतुष्टय-रूपषट्चत्वारिंशद्गुणसमन्विता अष्टादशदोषविरहिताश्च सर्वज्ञा: सर्वदर्शिनोऽर्हन्तो भगवन्तो भवन्ति। अथवा ‘अरुहंताणं’ इत्यपि पाठान्तरे ‘अरोहद्भय:’ अनुपजायमानेभ्य: क्षीणकर्मबीजत्वात्।
उक्तं च-
जस्संतियं धम्मपहं णिगच्छे, तस्संतियं वेणइयं पउंजे।
सक्कारए तं सिर-पंचएण१, काएण वाया मणसा य णिच्चं।।
आचार्योपाध्यायसाधूनामपि देवत्वं पूज्यत्वं च-
पुनरपि कश्चिदाह-
घातिकर्मरहितानां सकलपरमात्मनां अर्हतां अघातिकर्मविप्रमुक्तनिष्कलपरमात्मनां सिद्धानां च त्रैलोक्याधिपतिदेवानां नमस्कारो युक्त:, नाचार्यादीनामष्टकर्मसहितानां तेषां देवत्वाभावादिति न, देवो हि नाम त्रीणि रत्नानि स्वभेदतोऽनन्तभेदभिन्नानि, तद्विशिष्टो जीवोऽपि देव:, अन्यथाशेषजीवानामपि देवत्वापत्ते:। तत् आचार्यादयोऽपि देवा:, रत्नत्रयास्तित्वं प्रत्यविशेषात्।
सम्पूर्णरत्नानि देवो न तदेकदेश इति चेन्न, रत्नैकदेशस्य देवत्वाभावे समस्तस्यापि तदसत्त्वापत्ते:। न चाचार्यादिस्थितरत्नानि कृत्स्नकर्मक्षयकतर्¸णि, रत्नैकदेशत्वादिति चेन्न, अग्निसमूहकार्यस्य पलालराशिदाहस्य तत्कणादप्युपलम्भात्। तस्मादाचार्या-दयोऽपि देवा इति स्थितम्१। अस्मिन् मंत्रे अनादिनिधनपंचपरमेष्ठिनां नमस्कारो विहित:।
णमोकारमहामंत्रस्याक्षरपदमात्रादयो वर्ण्यन्ते-
अस्मिन् महामंत्रे पंचत्रिंशदक्षरा:, पंच पदानि, चतुस्त्रिंशत् स्वरा: त्रिंशद् व्यंजनानि सन्ति। अत्र सर्वे वर्णा: अजन्ता:, तर्हि पंचत्रिंशदक्षरेषु चतुस्त्रिंशत्स्वरा: कथमिति चेत्, उच्यन्ते-‘णमो अरिहंताणं’ अस्मिन् पदे सप्ताक्षरा: षट् स्वरा: ज्ञातव्या:। मंत्रशास्त्रस्य व्याकरणानुसारेण ‘अरिहंताणं’ अस्याकारस्य लोप: भवति। प्राकृतव्याकरणे ‘‘एङ:’’ नेत्यनुवर्तते। एङित्येदोतौ। एदोतो: संस्कृतोक्त: सन्धि: प्राकृते तु न भवति। यथा-देवो अहिणंदणो, अहो अच्चरिअं, इत्यादि। उपर्युक्तसूत्रानुसारेण सन्धिर्न भवत्यत: अकारस्यास्तित्वं यथावत् दृश्यते, अकारस्य लोप: खंडाकारो वा नास्ति। किन्तु मंत्रशास्त्रे ‘बहुलम्’ इति सूत्रानुसारेण ‘स्वरयोरव्यवधाने प्रकृतिभावो लोपो वैकस्य’ इति नियमेन ‘अ लोपो’ विकल्पेनात: अस्मिन् पदे षडेव स्वरा:। इति न्यायेन चतुस्त्रिंशत्स्वरा भवन्ति।१
तथैव अष्टपंचाशन्मात्रा: सन्ति। तावदष्टपंचाशन्मात्रा दर्शयन्ति-
। ऽ । । ऽ ऽ ऽ । ऽ । ऽ ऽ । ऽ ऽ । । ऽ ऽ
णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं णमो आइरियाणं।
। ऽ । ऽ ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ ऽ
णमो उवज्झायाणं, णमो लोए सव्वसाहूणं।।
अस्मिन् मंत्रे प्रथमपदे एकादश (११) द्वितीयपदे अष्टौ (८) तृतीय पदे एकादश (११) चतुर्थपदे द्वादश (१२) पंचमपदे षोडश (१६) मात्रा गण्यन्ते (५८) अथवा ‘अरिहंताणं’ अस्य अकारलोपस्य मात्राभावे ‘सिद्धाणं’ इति पदे संयुक्ताक्षरस्य पूर्वो दीर्घ: इति नियमेनापि अष्टपंचाशन्मात्रा: सन्तीति ज्ञातव्यं।
अत्र मंत्रस्य विश्लेषणे कृते सति-
ण्±अ±म्±ओ±अ±र्±इ±ह्±अं±त्±आ±ण्±अं।
ण्±अ±म्±ओ±स्±इ±द्±ध्±आ±ण्±अं।
ण्±अ±म्±ओ±आ±इ±र्±इ±य्±आ±ण्±अं।
ण्±अ±म्±ओ±उ±व्±अ±ज्±झ्±आ±य्±आ±ण्±अं।
ण्±अ±म्±ओ±ल्±ओ±ए±स्±अ±व्±व्±अ±स्±आ±ह्±ऊ±ण्±अं।
एषु स्वरव्यञ्जनानां पृथक्करणे चतुस्त्रिंशत्स्वरा: त्रिंशद्व्यञ्जनानि इति चतु:षष्टि: वर्णा: भवन्ति।
किं च-‘द्धा ज्झा व्व’ इति संयुक्ताक्षराणां त्रय एव वर्णा गृहीता अत्र। पुनरत्र ‘‘अ, इ, उ, ए’’, ‘‘ज, झ, ण, त, द, ध, य, र, ल, व, स, ह’’ इति मूलस्वरव्यञ्जनानि समाहितानि भवन्ति। त्ाथा च मूलवर्णा अपि चतु:षष्टिरेव। अतएव अस्मिन् महामंत्रे द्वादशांग: समाहितोऽस्ति-
‘‘चउसट्ठिपदं विरलिय, दुगं च दाऊण संगुणं किच्चा।
रूऊणं च कए पुण, सुदणाणस्सक्खरा होंति।।’’
इति नियमेन गुणकारे कृते सति-
एकट्ठ च च य छस्सत्तयं च च य सुण्णसत्ततियसत्ता।
सुण्णं णव पण पंच य, एक्कं छक्केक्कगो य पणयं च।।
इति गाथासूत्रेण-
‘‘१८४४६७४४०७३७०९५५१६१५’’ समस्तद्वादशांगश्रुतज्ञानस्याक्षरा: भवन्ति। अतएव णमोकारमहामंत्रे सर्वं द्वादशांगश्रुतज्ञानं समाहितं वर्तते।१ अथवायं मंत्रो द्वादशांगश्रुतज्ञानरूप एव। सर्वमंत्राणामाकरश्च वर्तते। अस्य माहात्म्यं शारदापि वर्णयितुं न शक्नोति। उक्तं च श्रीमदुमास्वामिना-
एकत्र पंचगुरु मंत्रपदाक्षराणि, विश्वत्रयं पुनरनन्तगुणं परत्र।
यो धारयेत्किल तुलानुगतं तथापि, वंदे महागुरुतरं परमेष्ठिमंत्रम्।।
मंगलस्य भेदौ-
तं च मंगलं दुविहं, णिबद्धमणिबद्धमिदि। तत्थ णिबद्धं णाम, जो सुत्तस्सादीए सुत्त-कत्तारेण कयदेवदा-णमोक्कारो तं णिबद्धमंगलं। जो सुत्तस्सादीए सुत्तकत्तारेण ण णिबद्धो देवदाणमोक्कारो तमणिबद्धमंगलं। इदं पुण जीवट्ठाणं णिबद्धमंगलं ‘‘एत्तो इमेसिं चोद्दसण्हं जीवसमासाणं’’ इदि एदस्स सुत्तस्सादीए णिबद्ध-‘‘णमो अरिहंताणं’’ इच्चादि-देवदा-णमोक्कार-दसंणादो।१
तच्च मंगलं द्विविधं निबद्धमनिबद्धमिति। तत्र निबद्धलक्षणं-य: सूत्रग्रंथस्यादौ सूत्रकर्त्रा श्रीपुष्पदन्ताचार्येण कृत: देवतानमस्कार: स निबद्धमंगलम्। य: सूत्रग्रंथस्यादौ सूत्रकर्त्रा न निबद्धो देवतानमस्कार: स अनिबद्धमंगलम्।
इदं च पुन: जीवस्थानमिति नाम षट्खण्डागमग्रंथस्य प्रथमखण्डग्रन्थ: निबद्धमंगलं।
अयं महामंत्र: सादिरनादिर्वा ?
अथवा षट्खण्डागमस्य मु प्रतौ पाठांतरं। यथा-(मुद्रितमूलग्रन्थस्य प्रथमावृत्तौ)
‘‘जो सुत्तस्सादीए सुत्तकत्तारेण णिबद्धदेवदाणमोक्कारो तं णिबद्धमंगलं। जो सुत्तस्सादीए सुत्तकत्तारेण कयदेवदाणमोक्कारो तमणिबद्धमंगलं’’१।
अस्यायमर्थ:-य: सूत्रस्यादौ सूत्रकर्त्रा निबद्ध:-संग्रहीत: न च ग्रथित: देवतानमस्कार: स निबद्धमंगलं। य: सूत्रस्यादौ सूत्रकर्त्रा कृत:-ग्रथित: देवतानमस्कार: स अनिबद्धमंगलं। अनेन एतज्ज्ञायते-अयं महामंत्र: मंगलाचरणरूपेणात्र संग्रहीतोऽपि अनादिनिधन:, न तु केनापि रचितो ग्रथितो वा।
उक्तं च णमोकारमंत्रकल्पे श्रीसकलकीर्तिभट्टारवै-
महापंचगुरोर्नाम, नमस्कारसुसम्भवम्।
महामंत्रं जगज्जेष्ठ-मनादिसिद्धमादिदम्२।।६३।।
महापंचगुरूणां, पंचत्रिंशदक्षरप्रमम्।
उच्छ्वासैस्त्रिभिरेकाग्र-चेतसा भवहानये३।।६८।।
श्रीमदुमास्वामिनापि प्रोक्तम्-
ये केचनापि सुषमाद्यरका अनन्ता, उत्सर्पिणी-प्रभृतय: प्रययुर्विवर्ता:।
तेष्वप्ययं परतर: प्रथितप्रभावो, लब्ध्वामुमेव हि गता: शिवमत्र लोका:१।।३।।
अथवा द्रव्यार्थिकनयापेक्षयानादिप्रवाहरूपेणागतोऽयं महामंत्रोऽनादि:, पर्यायार्थिकनयापेक्षया हुंडावसर्पिणीकालदोषापेक्षया तृतीयकालस्यान्ते तीर्थंकरदिव्यध्वनिसमुद्गत: सादिश्चापि संभवति।
णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं, णमो आइरियाणं।
णमो उवज्झायाणं, णमो लोए सव्व-साहूणं।।१।।
सिद्धान्तचिंतामणिटीका-‘‘णमो’’ इत्यादि पदखंडना रूप से व्याख्यान प्रारंभ किया जा रहा है। णमो-नमस्कार होवे। किन्हें नमस्कार हो ? अरिहंतों को। इसी प्रकार से पाँचों पदों में जानना चाहिए कि सिद्धों को, आचार्र्याें को, उपाध्यायों को, सर्वसाधुओं को नमस्कार हो।
सर्वनमस्कारों में यहाँ सर्व और लोक इन दो शब्दों को अन्त्यदीपक न्याय के अनुसार अध्याहार-अधिक रूप से ग्रहण कर लेना चाहिए जो सम्पूर्ण क्षेत्रगत तीनों कालों में होने वाले अर्हन्तादि देवताओं के प्रणमन के सूचक हैं। इस न्याय से ‘‘णमो अरिहंताणं’’ इस पद का अर्थ है कि ढाई द्वीपों की एक सौ सत्तर कर्मभूमियों में होने वाले भूत-भावि-वर्तमान संबंधी त्रैकालिक समस्त अर्हंत परमेष्ठियों को नमस्कार हो। ‘‘णमो सिद्धाणं’’ का अर्थ है कि समस्त कर्मभूमियों से सिद्ध पद प्राप्त निकल परमात्माओं को तथा संहरण सिद्ध की अपेक्षा से भी-उपसर्गादि से सिद्ध पद जिन्हें प्राप्त हुआ है ऐसे ढाईद्वीप और दो समुद्रों से तीनों कालों में जितने भी सिद्ध हुए हैं, हो रहे हैं, होंगे उन सभी सिद्ध परमेष्ठियों को नमस्कार हो।
‘‘णमो आइरियाणं’’ पद का भी यही अर्थ है कि सम्पूर्ण कर्मभूमियों में उत्पन्न त्रिकालगोचर समस्त आचार्य परमेष्ठियों को नमस्कार हो। ‘‘णमो उवज्झायाणं’’ का मतलब है कि समस्त कर्मभूमियों में तीनों कालों में उत्पन्न होने वाले सभी उपाध्याय परमेष्ठियों को नमस्कार हो। ‘‘णमो लोए सव्वसाहूणं’’ इस अंतिम पद का अर्थ है कि सभी कर्मभूमियों में उत्पन्न त्रिकालगोचर सम्पूर्ण साधु परमेष्ठियों को मेरा नमस्कार होवे।
इसी का विस्तार करते हैं-
अब देवता नमस्कार सूत्र का अर्थ कहते हैं-
अरिहंतों को नमस्कार हो-अरि अर्थात् मोह कर्म, मोहनीय कर्म के बिना शेष सातों कर्म संसार में संसरण कराने में कारण नहीं होते हैं अत: उस मोहकर्म रूपी शत्रु का हनन करने वाले अरिहंत कहलाते हैं अथवा ‘रज’ अर्थात् आवरण कर्मों को नाश कर देने से ‘अरिहंत’ यह संज्ञा प्राप्त होती है। ज्ञानावरण और दर्शनावरण कर्म धूलि की तरह बाह्य और आभ्यन्तर दोनों गुणों को ढक लेते हैं इसलिए इन्हें रज कहा है। मोह को भी रज कहते हैं। उन ज्ञानावरण, दर्शनावरण कर्मों का नाश करने से अरिहंत हैं अथवा ‘रहस्य’ के अभाव से भी अरिहंत होते हैं। रहस्य अन्तराय कर्म को कहते हैं। अन्तराय कर्म का नाश शेष तीन घातिया कर्मों के नाश का अविनाभावी है, ऐसे अन्तराय कर्म के नाश से अरिहंत होते हैं अर्थात् अन्तराय कर्म के साथ-साथ शेष ज्ञानावरण, दर्शनावरण और मोहनीय ये तीनों कर्म नियम से नष्ट होते ही हैं, वे अघातिया कर्म भी भ्रष्ट बीज के समान शक्तिहीन हो जाते हैं।
मोहनीय कर्म, ज्ञानावरण, दर्शनावरण और अन्तराय इन चार घातिया कर्मों की सैंतालीस प्रकृतियाँ, नरकायु-तिर्यंचायु-देवायु ये आयुकर्म की तीन प्रकृतियाँ, नामकर्म की नरकगति-नरकगत्यानुपूर्वी, तिर्यंचगति-तिर्यंचगत्यानुपूर्वी, विकलत्रय (द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय), उद्योत-आतप-एकेन्द्रिय-साधारण-सूक्ष्म-स्थावर ये तेरह प्रकृतियाँ इस प्रकार कुल त्रेसठ प्रकृतियों के विनाश से तेरहवें गुणस्थानवर्ती केवली भगवान अरिहंत परमेष्ठी होते हैं।
अथवा ‘‘अरहंताणं’’ ऐसा पाठान्तर प्राप्त होने पर ‘‘सातिशय पूजा के योग्य होने से अर्हन्त होते हैं। स्वर्गावतरण-स्वर्ग से च्युत होकर माता के गर्भ में आने से लेकर पंच महाकल्याणकों में सौधर्मादि इन्द्रों के द्वारा की जाने वाली पूजा के योग्य होने से अर्हन्त संज्ञा भी सार्थक है।
चौंतीस अतिशय, अष्टमहाप्रातिहार्य, अनन्त चतुष्टयरूप छियालिस गुण समन्वित और अठारह दोष रहित सर्वज्ञ, सर्वदर्शी अर्हन्त भगवान् होते हैं अथवा धवला ग्रंथ के टिप्पण में ‘अरुहंताणं’ यह पाठान्तर भी आया है जिसका अर्थ है…….पुन: उत्पन्न न होने वाले क्षीणशक्ति वाले बीज की तरह से जिनके कर्म भी अत्यन्त क्षीण हो गये हैं।
कहा भी है-
श्लोकार्थ-जिसके समीप धर्ममार्ग प्राप्त करे, उसके समीप विनय युक्त होकर प्रवृत्ति करनी चाहिए तथा उसका शिरपंचक अर्थात् मस्तक, दोनों हाथ और दोनों घुटने इन पंचांगों से एवं काय, वचन, मन से निरन्तर सत्कार-नमस्कार करना चाहिए।
आचार्य, उपाध्याय और साधुओं के भी देवपना तथा पूज्यपना है।
पुनरपि कोई कहते हैं-
शंका-घातिकर्म से रहित सकल परमात्मा अर्हंतों को तथा अघातिया कर्मों से रहित निकल परमात्मा सिद्धों को तो तीन लोक के अधिपति परम देव मानकर नमस्कार करना ठीक है, किन्तु आचार्य आदि जो अष्टकर्मों से युक्त हैं उन्हें नमस्कार नहीं करना चाहिए क्योंकि इनमें देवत्व का अभाव है ?
समाधान-ऐसा नहीं है, क्योंकि अपने-अपने भेदों से अनन्त भेदरूप रत्नत्रय ही देव है, अतएव रत्नत्रय से युक्त जीव भी देव हैं अन्यथा यदि रत्नत्रय की अपेक्षा देवपना न माना जाये तो सम्पूर्ण जीवों को देवपना प्राप्त होने की आपत्ति आ जाएगी। इसलिए यह सिद्ध हुआ है कि आचार्यादिक भी रत्नत्रय के यथायोग्य धारक होने से देव हैं।
शंका-सम्पूर्ण रत्न अर्थात् पूर्णता को प्राप्त रत्नत्रय ही देव हैं, रत्नों का एकदेश देव नहीं हो सकता है?
समाधान-ऐसा कहना भी ठीक नहीं है, क्योंकि रत्नत्रय के एकदेश में देवपने का अभाव होने पर उसकी समग्रता में भी देवपना नहीं बन सकता है अर्थात् जो कार्य जिसके एकदेश में नहीं देखा जाता है व्ाह उसकी पूर्णता में कहाँ से आ सकता है ?
यहाँ पुन: शंकाकार कहता है कि ‘‘आचार्यादिक में स्थित रत्नत्रय समस्त कर्मों का क्षय करने में समर्थ नहीं हो सकते हैं क्योंकि उनमें एक- देशपना ही है, पूर्णता नहीं है ? इसका समाधान करते हुए श्री वीरसेन स्वामी ने कहा है-
तुम्हारा यह कथन भी समुचित नहीं है क्योंकि जिस प्रकार पलाल राशि-घास के ढेर का दाहरूप अग्नि समूह का कार्य अग्नि के एक कण से भी होता देखा जाता है, उसी प्रकार यहाँ पर भी आचार्यादिक के विषय में भी समझना चाहिए कि वे आचार्य, उपाध्याय, साधु सभी देव हैं यह बात निश्चित हो जाती है। इस मंत्र में अनादिनिधन पंचपरमेष्ठियों को नमस्कार किया गया है।
णमोकार महामंत्र के अक्षर-पद-मात्रा आदि का वर्णन करते हैं-
इस महामंत्र में ३५ अक्षर हैं, पाँच पद हैं, चौंतीस स्वर हैं और तीस व्यंजन हैं। यहाँ सभी वर्ण अजन्त हैं तब पैंतीस अक्षरों में चौंतीस स्वर वैâसे हो सकते हैं ? ऐसा प्रश्न होने पर उत्तर देते हैं-
‘‘णमो अरिहंताणं’’ इस प्रथम पद में कुल सात अक्षर हैं जिनमें ६ स्वर जानना चाहिए। मंत्र व्याकरण शास्त्र के अनुसार ‘अरिहंताणं’ पद के अकार का लोप हो जाता है।
प्राकृत व्याकरण में ‘‘एङ:’’-नेत्यनुवर्तते। एङित्येदोतौ। एदोतो: संस्कृतोक्त: सन्धि: प्राकृते तु न भवति। यथा देवो अहिणंदणो, अहो अच्चरिअं। इत्यादि सूत्र के अनुसार संधि नहीं होती है अत: अकार का अस्तित्व ज्यों का त्यों रहता है, अकार का लोप अथवा खंडाकार (ऽ) नहीं होता है किन्तु मंत्रशास्त्र में ‘‘बहुलम्’’ इस सूत्र के अनुसार ‘स्वरयोरव्यवधाने प्रकृतिभावो लोपो वैकस्य’ इस नियम से ‘अ’ का लोप विकल्प से हो जाता है, अत: ‘णमो अरिहंताणं’ इस पद में छह स्वर ही माने गये हैं। इस न्याय से पूरे णमोकार मंत्र में चौंतीस स्वर होते हैं। इसी प्रकार से उसमें अट्ठावन मात्रा हैं। उन अट्ठावन मात्राओं का दिग्दर्शन कराते हैं-
। ऽ । । ऽ ऽ ऽ । ऽ । ऽ ऽ । ऽ ऽ । । ऽ ऽ
णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं णमो आइरियाणं।
। ऽ । ऽ ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ ऽ ऽ । ऽ ऽ ऽ
णमो उवज्झायाणं, णमो लोए सव्वसाहूणं।।
इस मंत्र के प्रथम पद में ग्यारह मात्राएँ हैं, द्वितीय पद में आठ, तृतीय पद में ग्यारह, चतुर्थ पद में बारह और पंचम पद में सोलह मात्राएँ ऐसे कुल मिलाकर ११±८±११±१२±१६·५८ मात्राएँ हैं अथवा अरिहंताणं के अकार का लोप हो जाने पर एक मात्रा का वहाँ अभाव हो गया और ‘‘सिद्धाणं’’ इस पद में ‘‘संयुक्ताक्षर के पूर्व का अक्षर दीर्घ हो जाता है’’ इस नियम से भी अट्ठावन मात्राएँ हो जाती हैं।
भावार्थ-यहाँ त्रिविक्रम प्राकृत व्याकरण के अनुसार नियम बताया है कि एकार और ओकार से अवर्ण के आने पर संधि नही होती है इसीलिए णमो अरिहंताणं में ओ के बाद अ ज्यों का त्यों रखा गया है किन्तु मंत्र शास्त्र के विधान से अ का लोप कर देने पर णमो अरिहंताणं पद में १० मात्राएँ ही रह जाती हैं और इसी प्रकार से ५८ मात्राओं का जोड़ भी समुचित बैठता है। तब १०±९±११±१२±१६·५८ का योग बन जाता है।
इस मंत्र का विश्लेषण करने पर-
ण्±अ±म्±ओ±अ±र्±इ±ह्±अं±त्±आ±ण्±अं।
ण्±अ±म्±ओ±स्±इ±द्±ध्±आ±ण्±अं।
ण्±अ±म्±ओ±आ±इ±र्±इ±य्±आ±ण्±अं।
ण्±अ±म्±ओ±उ±व्±अ±ज्±झ्±आ±य्±आ±ण्±अं।
ण्±अ±म्±ओ±ल्±ओ±ए±स्±अ±व्±व्±अ±स्±आ±ह्±ऊ±ण्±अं।
इन सभी वर्णों में स्वर और व्यंजन पृथक् करने पर चौंतीस स्वर और तीस व्यंजन इस प्रकार चौंसठ वर्ण होते हैं क्योंकि यहाँ ‘‘द्धा ज्झा व्व’’ इन संयुक्ताक्षरों के तीन वर्ण (व्यंजन) ही ग्रहण किए हैं न कि छह, पुन: यहाँ ‘‘अ इ उ ए’’ ‘‘ज झ ण त द ध य र ल व स ह’’ ये स्वर व्यंजन ही मूलरूप से इस मंत्र में समाहित हैं तथा मूलवर्ण भी चौंसठ ही होते हैं।
भावार्थ-इस महामंत्र में समस्त स्वर-व्यंजनों के अक्षर जोड़ने पर तो ६७ वर्ण होते हैं किन्तु जहाँ इसकी व्याख्या मिलती है वहाँ ६४ अक्षर ही माने गये हैं किन्तु कहीं खुलासा नहीं आया कि कौन से वर्णोें को इसमें नहीं जोड़ा गया है अत: संस्कृत टीकाकर्त्री विदुषी आर्यिकारत्न पूज्य गणिनीप्रमुख श्री ज्ञानमती माताजी ने उपर्युक्त तीन वर्णों के संयुक्ताक्षरों में एक-एक व्यंजन हटा कर
६४ मूलवर्णों की संख्या का दिग्दर्शन कराया है जो समुचित ही प्रतीत होता है।
टीकार्थ-अतएव इस महामंत्र में सम्पूर्ण द्वादशांग श्रुत समाहित है, ऐसा जानना चाहिए।
गाथार्थ-उक्त चौंसठ अक्षरों को अलग-अलग लिखकर (विरलन करके) प्रत्येक के ऊपर दो का अंक देकर परस्पर में सम्पूर्ण दो के अंकों का गुणा करने से लब्ध-प्राप्त हुई राशि-संख्या में एक घटा देने से जो प्रमाण रहता है उतने ही श्रुतज्ञान के अक्षर होते हैं।
इस नियम से गुणकार करने पर-
गाथार्थ-एक, आठ, चार, चार, छह, सात, चार, चार, शून्य, सात, तीन, सात, शून्य, नौ, पाँच, पाँच, एक, छह, एक, पाँच यह संख्या आती है।
इस गाथा सूत्र के अनुसार-१८४४६७४४०७३७०९५५१६१५ ये समस्त द्वादशांग रूप श्रुतज्ञान के अक्षर होते हैं अतएव णमोकार महामंत्र में द्वादशांगरूप समस्त-सम्पूर्ण श्रुतज्ञान समाहित है ऐसा जानना चाहिए अथवा यह मंत्र बारह अंगमयी श्रुतज्ञान रूप ही है, समस्त मंत्रों की यह खानि है अर्थात् इस मंत्र से ही सभी मंत्र उत्पन्न होते हैं अत: ८४ लाख मंत्रों का उद्भव इस णमोकार मंत्र से ही माना जाता है। इसका माहात्म्य-अतिशय शारदा माता-साक्षात् सरस्वती देवी भी वर्णन करने में समर्थ नहीं हैं।
श्री उमास्वामी आचार्यवर्य ने कहा भी है-
श्लोकार्थ-यदि कोई व्यक्ति तराजू के एक पलड़े पर पंचपरमेष्ठी के णमोकार के पद और अक्षरों को और दूसरे पलड़े पर अनन्तगुणात्मक तीनों लोकोें को रखकर तुलना करे तो भी वह णमोकार मंत्र वाले पलड़े को ही अधिक भारी (वजनदार) अनुभव करेगा, उस महान गौरवशाली णमोकार मंत्र को मैं नमस्कार करता हूँ।
भावार्थ-णमोकार मंत्र पूजन की जयमाला में भी टीकाकर्त्री
श्री ज्ञानमती माताजी ने श्री उमास्वामी के इन्हीं भावों को दर्शाते हुए लिखा है कि-
प्रारंभ किये गये कार्य की व्युच्छित्ति न हो अर्थात् किसी विघ्न आदि के उपस्थित हो जाने पर वह अध्ययनादि कार्य बीच में ही छूट न जावे, इसलिए मध्य में मंगलाचरण करना चाहिए और विद्या तथा विद्या के फल की प्राप्ति हो इसलिए अन्त में मंगलाचरण करना चाहिए।
मंगल के दो भेद हैं-
वह मंगल दो प्रकार का है-निबद्धमंगल और अनिबद्धमंगल। जो ग्रंथ की आदि में ग्रंथकार के द्वारा इष्टदेवता को नमस्कार किया जाता है उसे निबद्ध मंगल कहते हैं।
ग्रंथ के प्रारंभ में ग्रंथकार के द्वारा जो देवता नमस्कार रूप मंगल निबद्ध नहीं किया जाता है वह अनिबद्ध मंगल है।
उनमें से यह ‘‘जीवस्थान’’ नामक प्रथम खण्डागम निबद्धमंगल है क्योंकि इसमें ‘‘एत्तो इमेसिं चोद्दसण्हं जीवसमासाणं’’ इत्यादि प्रथम सूत्र के पहले ‘‘णमो अरिहंताणं’’ इत्यादिरूप से देवता नमस्कार निबद्धरूप से देखने में आता है।
वह मंगल दो प्रकार का कहा गया है-निबद्ध और अनिबद्ध मंगल। जो सूत्रग्रंथ के आदि में सूत्रकर्ता श्री पुष्पदन्ताचार्य के द्वारा किया गया देवतानमस्कार है वह निबद्धमंगल है और जो सूत्र की आदि में सूत्रकर्त्ता देवता नमस्कार रूप मंगल को निबद्ध नहीं करते हैं वह अनिबद्धमंगल है। यह जीवस्थान नाम का षट्खण्डागम का जो प्रथम खण्ड है वह निबद्धमंगल है।
यह महामंत्र सादि है अथवा अनादि ?
अथवा, प्रति में मुद्रितमूल प्रथम आवृत्ति में पाठान्तर है। जैसे-
जो सूत्र की आदि में सूत्रकर्त्ता के द्वारा देवता नमस्कार निबद्ध किया जाता है, वह निबद्ध मंगल है और जो सूत्र की आदि में सूत्रकर्ता के द्वारा देवता नमस्कार किया जाता है-रचा जाता है वह अनिबद्धमंगल है।
इसका अर्थ यह है-सूत्र ग्रंथ के प्रारंभ में ग्रंथकार जो देवता नमस्कार रूप मंगल कहीं से संग्रहीत करते हैं, स्वयं नहीं रचते हैं वह तो निबद्धमंगल है और सूत्र के प्रारंभ में ग्रंथकर्ता के द्वारा जो देवतानमस्कार स्वयं रचा जाता है वह अनिबद्धमंगल है। इससे यह ज्ञात होता है कि यह णमोकार महामंत्र मंगलाचरणरूप से यहाँ संग्रहीत होते हुए भी अनादिनिधन है। यह मंत्र किसी के द्वारा रचित या गूँथा हुआ नहीं है। प्राकृतिक रूप से अनादिकाल से चला आ रहा है।
‘‘णमोकार मंत्रकल्प’’ में श्री सकलकीर्ति भट्टारक ने कहा भी है-
श्लोकार्थ-नमस्कार मंत्र में रहने वाले पाँच महागुरुओं के नाम से निष्पन्न यह महामंत्र जगत् में ज्येष्ठ-सबसे बड़ा और महान है, अनादिसिद्ध है और आदि अर्थात् प्रथम है।।६३।।
पाँच महागुरुओं के पैंतीस अक्षर प्रमाण मंत्र को तीन श्वासोच्छ्वासों में संसार भ्रमण के नाश हेतु एकाग्रचित्त होकर सभी भव्यजनों को जपना चाहिए अथवा ध्यान करना चाहिए।।६८।।
श्रीमत् उमास्वामी आचार्य ने भी कहा है-
श्लोकार्थ-उत्सर्पिणी, अवसर्पिणी आदि के जो सुषमा, दु:षमा आदि अनन्त युग पहले व्यतीत हो चुके हैं उनमें भी यह णमोकार मंत्र सबसे अधिक महत्त्वशाली प्रसिद्ध हुआ है। मैं संसार से बहिर्भूत (बाहर) मोक्ष प्राप्त करने के लिए उस णमोकार मंत्र को नमस्कार करता हूँ।।३।।
अथवा द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से अनादि प्रवाहरूप से चला आ रहा यह महामंत्र अनादि है और पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा हुंडावसर्पिणी कालदोष के कारण तृतीय काल के अंत में तीर्थंकर की दिव्यध्वनि से उत्पन्न होने के कारण यह सादि भी है।