षष्ठोऽधिकारः
विदेहस्थान् जिनेन्द्रादीन् प्रणम्य परमेष्ठिनः।
तन्मूर्त्यादींश्च वक्ष्येऽहं विदेहक्षेत्रमुत्तमम्।।१।।
विदेहक्षेत्रस्थ सुदर्शन मेरु का सविस्तार वर्णन :—
तस्यमध्ये महामेरुः सुदर्शनाह्वयोमहान्।
नवाधिकनवत्या चोच्छ्रितःसहस्रयोजनैः।।२।।
योजनानां सहस्रैककन्दस्त्रिक्षण ऊर्जितः।
विचित्राकारसंस्थानोनाभिवद्भाति सुन्दरम्।।३।।
सहस्रयोजनैर्वङ्कामयश्चित्राधरान्तगः।
नानारत्नमयो मध्ये स्यादेकषष्टिसम्मितैः।।४।।
सहस्रयोजनैश्चाग्रेशातकुम्भमयोगिरिः।
नित्यो दीप्तोयमत्राष्टिंत्रशत्सहस्रयोजनैः।।५।।
अस्य विस्तर व्याख्यानं बालावबोधाय संस्कृतभाषया वक्ष्ये :—
चित्राऽवनिं भित्त्वा स्थितस्य मेरोः कन्दतले व्यासः नवत्यधिकदशसहस्रयोजनानि योजनैकादशभागीकृतानां दशभागाः, परिधिश्चैकत्रिंशत्सहस्रनवशतदशोत्तरयोजनानि योजनैकदशभागानां साधिकौ द्वौ भागौ। ततः क्रमह्रासेन पृथ्वीतलेऽस्य विस्तारः दशसहस्रयोजनानि, परिधिश्चैक त्रिंशत्सहस्रषट्शतकिञ्चिदूनत्रयोिंवशतियोजनानि। ततः क्रमहान्या तस्य पार्श्वे पञ्चशतयोजनान्यूर्ध्वं गत्वा पञ्चशतयोजन विस्तृतं नानापादपाद्याकीर्णां सुन्दरं नन्दनाख्यं वनं विद्यते। तत्र नन्दनवनसहित मेरोर्बाह्ये विष्कम्भः नवसहस्रनवशतचतुःपञ्चाशद्योजनानि, योजनैकादशभागानां षड्भागाः, परिधिश्चैक त्रिंशत्सहस्रचतुःशतैकोनाशीतियोजनानि। नन्दनवनादृते मेरोरभ्यन्तरे व्यासः अष्टसहस्रनवशतचतुःपंचाशद्योजनानि योजनैकादशभागानां षड्भागाः, परिधिश्चाष्टाविंशतिसहस्रत्रिशतषोडशयोजनानि, योजनैकादशभागानां षड्भागाः, ततोस्य सार्धद्विषष्टि सहस्रयोजनान्यूर्ध्व भागं मुक्त्वा तृतीयं सौमनसाख्यं वनं स्यात् । तेषां सार्धद्विषष्टिसहस्रयोजनानां मध्येऽयं मेरुः एकादशसहस्रयोजन पर्यन्तं समपार्श्व ऋजुर्भवति। ततः क्रमहान्या सार्धैक पञ्चाशत्सहस्रयोजनपर्यन्तमेष ह्रस्वोऽस्ति। तत्र पञ्चशतयोजनविस्तृतं तद्वनं मुक्त्वाऽस्याभ्यन्तरे विष्कम्भः द्विसप्तत्यधिकद्वात्रिं-शच्छतयोजनानि, योजनैकादशभागानामष्टौ भागाः, परिधिश्च नवसहस्रनवशतचतुर्णव- तियोजनानि, योजनैकादशभागानां षट्भागाः। ततोऽस्य षट्त्रिंशत्सहस्रयोज-नान्यूर्ध्वमतिक्रम्य चतुर्णवत्यग्रचतुःशतयोजनविस्तारं चतुर्थं पाण्डुकवनं स्यात्।तेषां षड्त्रिंशत्सहस्रयोजनानां मध्येऽयं एकादशसहस्रयोजनपर्यन्तं हानिवृद्धिरहितः सर्वत्र सदृशोऽस्ति। ततः क्रमहान्या पञ्चविंशतिसहस्रयोजनान्तं ह्रस्वो भवति। तत्रास्य मस्तके वनाज्र्तिे विस्तृतिः सहस्रयोजनानि परिधिश्च किञ्चिदग्र द्वि षष्ट्यधिवैâक त्रिंशच्छतयोजनानि तस्य शिरोमध्यभागे चत्वारिंशद्योजनोन्नता, मूले द्वादशयोजनव्यासा, मध्येऽष्ट योजनविस्तीर्णा मूधर््िन चतुर्योजनविस्तृता वैडूर्यरत्नमयी उत्तकुरुभोगभूमिजार्य बालान्तरेण सौधर्म स्वर्गस्याद्यपटलस्य। मृजुविमानमस्पृशन्ती चूलिकास्ति।
मेरोः पूर्वापर दिग् भागयोः प्रत्येकं द्वाविंशतिसहस्रयोजनायामं, दक्षिणोत्तरे सार्धद्विशतयोजनविस्तृतं नानापादपाकीर्णं रम्यं भूतले भद्रशालाख्यंं वनं स्यात् । तत्रास्य चतुर्दिक्षु नानाविभूतिकलिताश्चत्वारः श्रीजिनालयाः सन्ति। तथा नन्दनसौमनस-पाण्डुकवनानाम् प्रत्येकं चत्वारश्चैत्यालयाभवन्ति। अमीषां चैत्यालयानां व्यासेनाग्रे व्याख्यानं करिष्यामि।नन्दनवनेऽस्यैशान्यां दिशिशतयोजनाच्छ्रितं, मूलेशतयोजनविस्तृतं, मस्तके पञ्चाशद्योजनविष्कम्भं नानारत्नमयं बलभद्रनामकूटं स्यात्। तस्योपरि विचित्रप्राकारगोपुर- वनादि भूषितानि पुराणि सन्ति। तेषु प्रभुर्व्यन्तरामरो बलभद्राख्यो वसति। तस्मिन्नन्दनवने मणिसंज्ञचारणाह्वयगन्धर्वाख्यचित्रनामानि, पञ्चाशद्योजनोत्सेधानि, त्रिंशद्योजनायाम-विष्कम्भानि, नानामणिविचित्रितानि मेरोश्चतुर्दिक्षु चत्वारि भवनानि सन्ति। तेषु प्रत्येकं रूपलावण्यादिभूषिताः सार्धत्रिकोटिप्रमा दिक्कन्यावसन्ति। तेषां गृहाणां पतयः रक्तकृष्णस्वर्णाभश्वेतवस्त्राद्यलंकृताः देववृन्दान्विताः सोम-यम-वरुण-कुवेराह्वयाः लोकपाला भवेयुः।
वङ्कााख्यवङ्काप्रभसुवर्णप्रभनामानि पञ्चविंशति-योजनोत्सेधानि पञ्चदशयोज-नायामविस्तराणि चत्वारिगृहाणि सौमनसवने मेरोश्चतुर्दिक्षु भवन्ति।
लोहिताञ्जनहारितपाण्डुराह्वयानि सार्धद्वादशयोजनोन्नतानि सार्धसप्तयोजनदीर्घ विस्तृतानि वरिंसहासनपल्यज्रदि सहितानि, पञ्चवर्णरत्नमयानि चत्वारि भवनानि पाण्डुकवनेऽस्य पूर्वादिदिव्âचतुष्टये सन्ति। एतेषु अष्टभवनेषु प्रत्येकं सार्धत्रिकोटि-दिक्कुमार्यो वसन्ति। अमीषामष्टगृहाणां स्वामिनो जिनबिम्बाज्र्तिशेखराः देववृन्दावृताः,रक्तकृष्णस्वर्णाभश्वेतपत्रनेपथ्याद्यलंकृताः, स्वयंप्रभारिष्टजलप्रभवर्ग-प्रभविमानवासिनः सोमयमवरुणकुवेराख्याः सौधर्मैशान सम्बन्धिनो विख्याता लोकपाला भवन्ति। सोमवरुणयोरायुः सार्द्ध पल्यद्वयं स्यात्। यमकुवेरयोरायुः पादोनपल्यत्रयं च।
तत्रैव नन्दनवने पूर्वदिव्â चैत्यालयस्य पार्श्वयोर्द्वयोः नन्दनमन्दराख्ये द्वे कूटे भवतः। दक्षिणदिगभागस्थजिनालयस्य द्वि पार्श्वयोः निषधहिमवत्संज्ञे कूटे द्वे स्तः। पश्चिमदिग् चैत्यालयस्योभयपार्श्वयोः रजतरुचकाह्वये द्वे कूटे स्यातां। उत्तरदिग्जिनालयस्य द्वयोः पार्श्वयोः सागरवङ्कााभिधे कूटे भवतः। अमीषामष्टकूटानां उदयः पञ्चशतयोजनानि, भूव्यासः पञ्चशतयोजनानि, मध्यविस्तारः पञ्चसप्तत्यधिकत्रिशतयोजनानि, मुखविष्कम्भः सार्धद्विशतयोजनानि। शिखरे च क्रोशायामाः, अर्धक्रोशविस्तृताः पादोनक्रोशोन्नता नानारत्नमयाः दिग्वधूनां प्रासादा भवन्ति। तेषु प्रासादेषु मेघज्र्रा-मेघवती-सुमेघा-मेघमालिनी-तोयन्धराविचित्रापुष्प-मालिन्यनन्दिताख्याः, दिक्कुमार्यो वसन्ति। एवं सर्वकूटदिग्वधूप्रासादा-नन्दनवनवत्सौमनसवने भवन्ति।
मेरोराग्नेयदिग्भागे उत्पला-कुमुदा-नलिन्युत्पलोज्ज्वलाऽह्वयाश्चतस्रो वापिका भवेयुः। नैऋत्यादिशि भृङ्गा-भृङ्गनिभा-कज्जला-कज्जलप्रभाख्याश्चतस्रो वाप्यः सन्ति। वायुदिग्भागे श्रीभद्रा श्रीकान्ताश्रीमहिताश्रीनिलयाभिधावापिकाः स्युः। ऐशानीदिशि नलिनी-नलिन्यूर्मि-कुमुदा-कुमुदप्रभासंज्ञाश्चतस्रो वाप्यो भवन्ति।
एतामणितोरणवेदिकादि मण्डिता, विचित्ररत्नसोपानाः, पञ्चाशद्योजनायामाः, पञ्चिंवशतियोजन विस्तृताः दशयोजनावगाहाः चतुष्कोणाः षोडश वाप्यो हंस-सारस-चक्रवाकादि ध्वानैस्तरां विभान्ति स्म। तासां सर्वासां वापीनां मध्यभागे सार्धद्विषष्टियो-जनोत्सेधाः, क्रोशाधिवैâकत्रिंशद्योजनायामविस्ताराः, िंसहासनसभास्थानाद्यलंकृताः, द्विक्रोशावगाहा, रत्नमयाः प्रासादाः सन्ति। तेषु आग्नेय-नैऋत्यदिव्âस्थित प्रासादेषु सौधर्मेन्द्रः स्वामी लोकपालादि देवशचीभिः समं विविधां क्रीडां करोति। वायव्यैशान दिग्भागस्थ गेहेष्वैशानेन्द्रः पति। देव्यादिभिश्चमुदा क्रीडति। यथात्रनन्दनवनेवापीप्रासादाः सौधर्मैशानेन्द्रयोर्वर्णिता तथोक्तक्रमेणवापीप्रासादाः सर्वेसौमनसवनेऽपि भवन्ति नात्र कश्चिद्विशेषः।
पाण्डुकवने चूलिकायाः प्रदक्षिणं ऐशानादि विदिक्षुशतयोजनायामाः पञ्चाशद्योजनविस्तीर्णाः अष्टयोजनोन्नताः अर्धचन्द्रोपमाः रत्नतोरणवेदिकाद्यलंकृताः स्वस्वक्षेत्रसन्मुखाः स्फुरत्तेजोमयाः पाण्डुकशिलाद्याश्चतस्रोदिव्याः शिलाः सन्ति। तासामाद्या स्वर्णवर्णा पूर्वापरदीर्घा भरतक्षेत्रोत्पन्नतीर्थकराणां जन्मस्नान पीठिका पाण्डुकशिला भवति। द्वितीया अर्जुनच्छाया दक्षिणोत्तरदीर्घा अपरविदेहजिनेन्द्राणां जन्माभिषेक पीठिका पाण्डुकम्बलाख्या आग्नेयदिशि शिलाऽस्ति। तृतीया तपनीयनिभापूर्वापरदीर्घा, ऐरावतवर्षज तीर्थकृज्जन्माभिषेकनिबद्धा रक्ताह्वया नैऋत्यदिग्भागे शिला स्यात्। चतुर्थीपद्मवर्णादक्षिणोत्तरदीर्घा पूर्वविदेहजातश्रीजिनानां जन्मस्नानहेतु भूतावायुदिग्भागे रक्तकम्बलाख्याशिलाविद्यते। आसां चतुः शिलानामुपरिप्रत्येकं स्फुरद्रत्नमयानि त्रीणि िंसहासनानि भवन्ति। तेषां िंसहासनानां मध्यस्थ िंसहासनं पञ्चशतधनुस्त्तुंगं, पञ्चशतचापभूविस्तृतं सार्ध द्विशतदण्डाग्रव्यासं तीर्थकृतां जन्माभिषेकस्थित्यै स्यात्। दक्षिणदिग्भागस्थितं िंसहासनं जिनाभिषेक समये सौधर्मेन्द्रस्योपवेशनाय भवति। उत्तरदिशास्थहरिविष्टरं तीर्थकृज्जन्माभिषेचनसमये ऐशानेन्द्रस्य संस्थितयेऽस्ति।
घण्टािंसहनाद शङ्खस्वरभेरीध्वानासन कम्पनादिचिन्हैर्जिनोत्पत्ति विज्ञाय कल्पवासिज्योतिष्क-भवनवासिव्यन्तरवासवाः, परया भूत्या छत्र ध्वजविमानाद्यै- र्नभोंगणमाच्छादयन्तः, नाना पटहादि-ध्वानैर्वधिरीकृत दिग्मुखाः, तीर्थकृज्जन्मा-भिषेकोत्सवाय सानन्दाः धर्मरागरसोत्कटा मेरुंप्रति स्वस्थानादागच्छन्ति। तस्मिन् जन्माभिषेक समये इंद्राणां मुख्यः सामरः ऐरावतगजेन्द्रारूढः त्रिभिः (त्रिसृभिः) परिषद्भिः सप्तानीवैâश्चालंकृतः सौधर्मेन्द्रः स्वर्गादत्रायाति। अस्येन्द्रस्य प्रथमायाम-भ्यन्तरायां परिषदिदिव्यरूपाननाः प्रहरणाभरणाद्यलंकृताः, द्वादशलक्षदेवा भवन्ति। मध्यमपरिषदिचतुर्दशलक्षाः सुराः, बाह्यपरिषदि षोडशलक्षनिर्जराः भवेयु। अन्तर्मध्यबाह्यपरिषदां क्रमेण रवि-शशि-यदुपामहत्तरमराः सन्ति। वृषभरथतुरंगगजनृत्या-नीकगन्धर्वभृत्यनामानि प्रत्येकं सप्तसप्तकक्षायुतानि, सप्तानीकानि प्रथमदेवराजस्य पुरो महताडम्बरेण जन्माभिषेक समये व्रजन्ति। आद्य कक्षायां शंख कुन्देन्दु धवलाश्चतुरशीतिलक्षाः वृषभाः गच्छन्ति। अष्टषष्टिलक्षैककोटि वृषभाः जपापुष्पाभाश्चद्वितीय कक्षायां यान्तिस्म। तृतीयानीके नीलोत्पल सन्निभाः षट्िंत्रशल्लक्षत्रिकोटि वृषभाश्च। चतुर्थानीके द्विसप्ततिलक्षषट्कोटिवृषभाः वृषभाः मरकतमणिवर्णाश्च। पञ्चम्यां कक्षायां कनकनिभाश्चत्वारिंशल्लक्षत्रयोदशकोटि वृषभाश्च। अष्टषष्टिलक्षैककोटि वृषभाः जपापुष्पाभाश्चात्वारिंशल्लक्षत्रयोदश-कोटिवृषभाश्च। षष्ट्यां अञ्जनाभाः अष्टाशीतिलक्षषड्विंशतिकोटिवृषभाश्च। सप्तमानीके किंशुककुसुमप्रभाः षट्सप्ततिलक्षत्रिपञ्चाशत्कोटिवृषभा व्रजन्ति। ध्वनन्नानापटहादि तूर्यान्तरितः घण्टािंककिणीवरचामरमणिकुसुममालाद्यलंकृताः, रत्नमयमृद्वासनाः, देवकुमारैर्वाहिताः षडधिकशतकोट्यष्टषष्टिलक्षप्रमाः, दिव्यरूपाः सप्तकक्षान्विताः सर्वेवृषभास्तस्मिन्महोत्सवे व्रजन्ति।
यथैताः द्विगुणद्विगुणासंख्याः सप्तवृषभानीकानां वर्णिताः तथाशेषरथादिष-डनीकानां समानसंख्याः ज्ञातव्याः।
आद्ये अनीके शशितुषाराभाः धवलातपत्रालंकृताः धवलरथाः गच्छन्ति। द्वितीये वैडूर्यमणिविनिर्मितचतुष्चक्रविराजमाना मन्दारकुसुमनिभा महारथाश्च। तृतीये कनकातपत्रचमरध्वजाज्र्तिाः, निष्टप्तकाञ्चननिर्मितारथाश्च। चतुर्थेमरकतमणिमय बहुचक्रोत्पन्नशब्दगम्भीराः, दूर्वावर्णारथाश्च। पञ्चमे कर्वेâतमणिजातबहुचक्रोत्पन्न सत् स्वराः, नीलोत्पलदलाभारथाश्च। षष्ठे पद्मरागमणिघटित चारुचक्रधराः कमलवर्णाः रथाश्च। सप्ते अनीके शिखिकण्ठवर्णमणिगणोत्थकिरणपिञ्जरिताः इन्द्रनीलमणिप्रभाः महारथाः गच्छन्ति। एते सप्त सेनान्विताः, बहुदेवदेवीपूर्णाः, वरचमरछत्रकेतुकुसुम-मालादिभासमानाः, कक्षान्तरान्तर ध्वनन्नानादेवानका नभस्तलमाच्छादयन्त उत्तुङ्गाः पृथुरथा जिनजन्माभिषेकोत्सवे शक्रस्य महतापुण्येन पुरः व्रजन्ति।
प्रथमायां अश्वसेनायां क्षीराब्धितरङ्गनिभाः, सितचामरालंकृता धवलाश्वा गच्छन्ति। द्वितीयायां उदयभानुसन्निभाश्चलद्वरचामरास्तुरङ्गाश्च। तृतीयायां निष्टप्तकनकसमखुरोत्थरेणु पिञ्जरिता गोरोचनवर्णा अश्वाश्च। चतुर्थ्यां मरकतमणिवर्णाः शीघ्रगामिनोऽश्वा गच्छन्ति। पंचम्यां रत्नाभरणभूषिता, नीलोत्पलपत्राभाहयाश्च। षष्ठ्यां जपापुष्पवर्णा अश्वाश्च। सप्तम्यां सेनायां इन्द्रनीलप्रभाघोटका यान्ति। एते सप्तसेनान्विताः, नानाभरणभूषिताः, स्वस्वसेनाऽग्रोत्थ-वाद्यरवान्तरिता, वररत्नासना, देवकुमारैर्वाहिता, दिव्योन्नतकाया, अश्वास्तज्जन्मा-भिषेकोत्सवे गच्छन्ति।चतुरशीतिलक्षप्रमा गोक्षीरवर्णा आदिमे गजसैन्येपर्वतसमोन्नत पृथुदेहा गजाः व्रजन्ति। द्वितीये भानुतेजसस्तद्द्विगुणा दन्तिनश्च। तृतीये तेभ्यो द्विगुणा निष्टप्तकनकाभागजाश्च। चतुर्थे सर्षपकुसुमवर्णास्तद्द्विगुणा वारणाश्च।
पंचमेतेभ्यो द्विगुणा नीलोत्पलाभा-गजाश्च। षष्ठे तद् द्विगुणा जपापुष्पप्रभा दन्तिनश्च सप्तमे सैन्ये षट्सप्ततिलक्षत्रिपंचाशत्कोटिगणना, अंजनाद्रिसमतेजसो हस्तिनोव्रजन्ति। एते सर्वे एकत्रीकृताः षडग्रशतकोट्यष्टषष्टि लक्षसंख्यानाः सप्तसेनान्विता उत्तुङ्गदन्तमुसला, गुडुगुडुगर्जन्तो गलन्मदलिप्तांगाः, प्रलम्बित रत्नघण्टािंककिणीकुसु-मदामशोभिता, नानापताकाछत्रचमरमणिकनकरज्ज्वाद्यलंकृताः अंतरान्तरध्वनद्देवानका, वरदेवदेव्यारोहिताश्चलद्गिरिसमोन्नतमहादिव्यदेहा गजेन्द्रास्तस्मिन् जिनजन्मोत्सवे सौधर्मेद्रस्य प्रवरं पुण्यफलं लोकानां दर्शयन्त इव स्वर्गान्मेरुं प्रत्यागच्छन्ति।प्रथमे नर्तकानीके विद्याधर कामदेव राजाधिराजानां चरित्रेणनटन्तोऽमरा गच्छन्ति। द्वितीये सकलार्ध महामण्डलीकानां वरचरित्रेण नर्तनं कुर्वन्तः सुराश्च। तृतीये बलभद्रवासुदेवप्रतिवासुदेवानां वीर्यादिगुणनिबद्धचरित्रेण नृत्यन्तो देवा गच्छन्ति। चतुर्थे चक्रवर्तिनां विभूति वीर्यादिगुणनिबद्धचरित्रेण महानर्तनं भजन्तोऽमराश्च। पञ्चमे चरमांगयतिलोकपाल सुरेन्द्राणां गुणरचितचरित्रेण नटन्तो निर्जराश्च। षष्ठे गणधरदेवानां ऋद्धिज्ञानादि गुणोत्पन्नवरचरित्रेण तद्गुणरागरसोत्कटाः परं नृत्यं कुर्वाणाः सुराः यान्ति। सप्तमे नर्त्तकानीके तीर्थकराणां चतुस्त्रिांशदतिशयाष्ट-प्रातिहार्यानन्तज्ञानादिगुण रचितचरित्रेण तद्गुणरागरसोत्कटा नाकिनः प्रवरं नर्त्तनं प्रकुर्वन्तो गच्छन्ति। अमी सप्तानीकाश्रिता महानृत्यविशारदाः, सानन्दा, दिव्यवस्त्राभरणभूषिता, महारूपा नटन्तो नर्त्तका मराः मेरुं प्रत्युत्पतन्ति।
अमीभिः सप्तस्वरै र्जिनेन्द्रगणधरादि गुणनिबद्धानि नानामनोहरगीतानि गायन्तौ दिव्यकण्ठा वस्त्राभरणमण्डिता गन्धर्वामरास्तस्मिन् जिनजन्ममहोत्सवे सप्तानीकान्विता गच्छन्ति। आद्ये अनीके षड्ज स्वरेण जिनेन्द्रगुणान् गायन्तः, द्वितीये ऋषभस्वरेण च गानं कुर्वन्तस्तृतीये गान्धारनादेन गायन्तो गन्धर्वा गच्छन्ति। चतुर्थे मध्यमध्वनिना जन्माभिषेकसम्बन्धिगीतान् गायन्तः। पञ्चमे पञ्चमस्वरेण गानं कुर्वाणाः। षष्ठे धैवतध्वानेन च गायन्तः, सप्तमे निषादघोषेणकलं गीतगानं कुर्वन्तो गन्धर्वा व्रजन्ति। एते स्वस्वदेवीयुताः सप्तानीकाश्रिताः किन्नरैः किन्नरीभिश्च सार्धं वीणामृदङ्गझल्ल रीतालादिभिर्जिनजन्माभिषेकोत्सवेगुणगणैः रचितानि, बहुमधुरशुभमनोहरगीतानि गायन्तो धर्मरागरसोत्कटा गन्धर्वसुरास्तन्महोत्सवे व्रजन्ति।
ततः सप्तसेनान्विता दिव्याभरणलंकृता अनेकवर्णध्वजछत्रारोपितकरा देवभृत्या गच्छन्ति। प्रथमायां सेनायां अञ्जनप्रभा ध्वजकराज्र्तिा भृत्यामरा यान्ति। द्वितीयायां मणिकाञ्चनदण्डशिखर-स्थचलच्चमरान्वितनीलध्वजारोपितपाणयो भृत्याश्च। तृतीयायां वैडूर्यदण्डाग्रस्थधवलकेतुकृतकरा देवाश्च। चतुर्थ्यां करििंसहवृषभदर्पण शिखिसारस गरुडचक्ररविरूपाकार कनकध्वजाश्रितमरकतमणिदण्डगृहीतहस्ताः भृत्यसुरा व्रजन्ति। पञ्चम्यां विकसित कमलाभपद्मध्वजारोपितविद्रुममणिमयतुंगदण्डाज्र्तिकराश्च। षष्ठ्यांगोक्षीरवर्णश्वेतपताकाश्रितकनकदण्डयुक्तकराश्च, स्फुरन्मणिगणनिबद्धदण्डा-ग्रस्थैर्मुक्तादामालंकृतछत्रनिवहैर्धवलवर्णेर्यु तपाणयो भृत्यामराः सप्तम्यां सेनायां गच्छन्ति। एते सप्तानोकाज्र्तिा, जिनभक्तिपरायणा भृत्यामराः सोद्यमास्तन्महोत्सवे प्रयान्ति। अमी षट्सैन्यानां पिण्डीकृताः सर्वे द्विनवति लक्षद्विपञ्चाशत्कोटिप्रमाणास्तस्मिन् महोत्सवे गच्छन्तो मरुद्वशात् (द्) दिव्याध्वजास्तरांराजन्ते। षट्सप्ततिलक्षत्रिपंचाशत् कोटिप्रमाः श्वेछत्राश्च। एते सर्वे वृषभादिभृत्यदेवांता एकोनपंचाशदनीकानामेकत्रीकृताः सप्तशतषट् चत्वािंरशत्कोटिषट्सप्ततिलक्षा भवन्ति।
यथैताः सप्तविधाः सेनाः सौधर्मेन्द्रस्यात्र जिनजन्ममहोत्सवे आगच्छन्ति। तथा सर्वेन्द्राणां प्रत्येकं सप्तसेनाः स्व स्व सामानिकाद्द्विगुणा द्विगुणा भवन्ति च आयान्ति। इत्युक्त सेनात्रिपरिषदावृतः सौधर्मेन्द्र ऐरावत गजेन्द्रं शच्यासममारूह्य महामहोत्सवेन स्वर्गान् जिनजन्मकल्याण निष्पत्यै निर्गच्छति। अंगरक्षाः नानायुधालंकृताः सुरेशं परितः निर्यान्ति। प्रतीन्द्रसामानिक त्रायिंस्त्रशल्लोकपालाद्याः शेषामरा इन्द्रेण सह दिवो मेरुं प्रत्यागच्छन्ति।
अथेन्द्रस्यैरावतदन्तिनः किञ्चिद् वर्णनं करोमिः —
जम्बूद्वीपप्रमाणाङ्गं, वृत्ताकारं शंखेन्दु कुन्दधवलं नानाभरणघण्टािंककिणी तारिकाहेमकक्षादि भूषितं कामगं कामरूपधारिणं महोन्नतं ऐरावतगजेन्द्रं नागदत्ताख्याभियोग्येशो वाहनामरो विकरोति। तस्यदन्तिनः बहुवर्णा, विचित्रतानि रम्याणि द्वात्रिंशद्वदनानि एवैâकस्मिन् वदने मृदुस्थूलायता अष्टौदन्ताः स्युः। एवैâकस्मिन् दन्ते एवैâकं चलत्कल्लोलरम्यं सरोवरं स्यात् । एवैâकस्मिन्सरसि एवैâका कमलिनी भवति। एवैâकस्याः कमलिन्या एवैâकस्मिन् दिग्भागे मणिवेदिकाज्र्तिं एवैâकं तोरणं भवेत्। प्रफुल्लद्वात्रिंशत्कमलानि च सन्ति। एवैâकस्मिन् कमले एवैâकयोजन सुगन्धायतानि द्वािंत्रशन्मनोहर पत्राणि स्युः। एवैâकस्मिन् पत्रे दिव्यरूपाः सरसा द्वािंत्रशन्नटिकाः स्युः। एकस्मिन्नेकस्मिन् प्रत्येकं नाटके दिव्यरूपा द्वात्रिंशत्सुरनर्त्तक्यो नानारूपाणि विकृत्य मृदङ्गादि तूर्यैर्नानाचरणविन्यासैः करपल्लवैः कटीतटादिलयैः सानन्दा नृत्यन्ति। सर्वाः सप्तिंवशतिकोटिप्रमाः अप्सरसोऽष्टौमहादेव्यो लक्षवल्लभिकाश्च तद् गजेन्द्रपृष्ठमारुह्य तस्मिन् जन्मोत्सवे गच्छन्ति।
ऐरावतो हि शक्रस्य कीदृशो भवति प्रभो।
लक्ष्योजनप्रोत्तुङ्गो विस्तरोपि तथा भवेत्।।१।।
द्वािंत्रशद्वदनान्यस्य दन्ता अष्टौ मुखं प्रति।
दन्तं प्रतिसरश्चैकं नलिन्यैकासरंप्रति।।२।।
द्वािंत्रशत्कमलान्येव चैवैकां पद्मिनीं प्रति।
द्वािंत्रशदस्य पत्राणि प्रतिपद्मं विराजते।।३।।
प्रतिपत्रं च द्वािंत्रशन्नृत्यंत्यप्सरसो वराः।
केषाञ्चित्संयतानां तु श्रूयतां भो ! मतान्तरं।।४।।
चतुर्मुखो गजो ज्ञेयो दन्तयुग्मं मुखं प्रति।
सरसीनां शतं ज्ञेयं प्रतिदन्तं जलैर्भृतम् ।।५।।
सरः प्रतिनलिनीनां पञ्च िंवशतिकं ततः।
नलिनीं प्रतिपद्मानां पञ्चिंवशत्यधिकं शतं।।६।।
नर्तकीनां प्रतिपद्मष्टोत्तरशतं परं।
एवं वैभवसंयुक्तं गजं शक्रः स्थितोमुदा।।७।।
यादृशी दक्षिणेन्द्रस्य सप्तानीकानां संख्यावर्णिता तादृशी संख्योत्तरेन्द्रस्य स्यात्। ईशानेन्द्रोऽपि दिव्यं तुरङ्गमारुह्यस्वपरिवारालंकृतो महाविभूत्यात्रागच्छति। शेषा सनत्कुमारेन्द्राद्या अच्युतेन्द्रपर्यन्ता देवेन्द्राः सप्तानीकत्रिपरिषद्वेष्टिताः स्वस्ववाहनविभूत्याश्रिताः सामराः सकलत्रास्तदायान्ति। भवनवासि व्यन्तर ज्योतिष्क देवेशाः सप्तानीक त्रिपरिषदावृताः स्वस्ववाहनं विमानाद्यारूढा महाविभूत्या स्वदेवदेवीभिः सहात्रागच्छन्ति सर्वे अहमिन्द्रा आसनकम्पेन तज्जन्मोत्सवं विज्ञाय सप्तपदान् गत्वा भक्त्या मूर्ध्ना स्थानस्था एव जिनेन्द्रं प्रणमन्ति। इत्यादि परया विभूत्या चतुर्णिकायसुरेन्द्राः सामराः सकलत्राः नानादेवानकध्वनिर्बधिरीकृतदिग्मुखाः, ध्वजछत्रचामर विमानादिभिर्नभोङ्गणं छादयन्तः स्वर्गातीर्थेशोत्पत्तिपुरमागच्छन्ति।
तत्रेन्द्राणी प्रसवागारं प्रविश्य मातुरन्ते परं मायाशिशुं निधाय तीर्थेशं प्रणम्यादाय गूढवृत्त्यानीय सौधर्मेन्द्रस्य करे ददाति। सोपितं तीर्थज्र्रं मुदाप्रणम्यस्तुत्वामहोत्सवेन मेरुमानीयपरीत्य पाण्डुकशिलास्थ मध्यिंसहासने धत्ते। ततः क्षीराब्धेः क्षीराम्बुभृतैः अष्टयोजनगम्भीरैर्योजनैकमुखविस्तृतैर्मुक्तादामाम्भोजचन्दनाद्यलंकृतैरष्टोत्तरसहस्रैः कनत्काञ्चनकलशैर्गीतनृत्यभ्रूपोत्क्षेपादि (भ्रूत्क्षेपादि) महोत्सवशतैः, परया भक्त्या विभूत्या च नाकेन्द्राः सम्भूय जिनेन्द्रं स्नपयन्ति। यदि चेत्ता महत्योजलधारा यस्याद्रेरुपरि पतन्ति सोऽद्रिस्तत्क्षणं शतखण्डतां याति। अप्रमाणमहावीर्यः परमेश्वरस्तद्धारापतनं जलविन्दुवन्मन्यते। इतिध्वनद्वाद्यशतैर्जयजयादि निर्घोषैः शुद्धाम्बुस्नपनं सम्पूर्ण विधायान्ते सुगन्धिद्रव्यमिश्रितैः गन्धोदक कुम्भैर्गन्धोदकस्नपनं शक्रा अस्य कुर्वन्ति। ततस्तद्गन्धो-दकमभिवन्द्य दिव्यगन्धादिभिः स्वर्गोपनीतैर्महापूजाद्रव्यैर्जिनं प्रपूज्योत्तमांगेनदेवेन्द्रा इन्द्राणीदेवादिभिः सहोच्चैः प्रणमन्ति। पुनः शची नानासुगन्धद्रव्यदिव्यांशुक शाश्वत मणिनेपथ्यैस्तीर्थेशस्य महत्मण्डनं करोति, तदा सौधर्मेन्द्रो जगद्गुरोर्महारूप सम्पदोवीक्ष्य तृप्तिगप्राप्य पुनर्वीक्षितुं सहस्रनयनानि विदधाति। ततः परमानन्देन परमेश्वरं स्तुतिशतैः स्तुत्वा तत्पुरं नीत्वा पित्रोः समर्प्य तत्रानन्दनाटकं कृत्वा परं पुण्यमुपार्ज्य चतुर्णिकाय देवेशाः स्वस्वस्थानं गच्छन्ति।
अर्थ :-विदेह क्षेत्रों में स्थित विद्यमान तीर्थज्र्रों को, उन (अर्हन्तों) की प्रतिमाओं को तथा पञ्चपरमेष्ठियों को नमस्कार करके मैं उत्तम विदेह क्षेत्र को कहूँगा अर्थात् विदेहक्षेत्र का विस्तारपूर्वक वर्णन करूंगा।।१।।
विदेहक्षेत्रस्थ सुदर्शन मेरु का सविस्तार वर्णन-
अर्थ :—विदेह के मध्य में सुदर्शन नाम का एक श्रेष्ठ महामेरु है, जो ९९००० योजन ऊँचा, १००० योजन की जड़ वाला, अनादिनिधन, श्रेष्ठ, सुन्दर और नाना प्रकार के आकारों से युक्त तथा जम्बूद्वीप की नाभि के सदृश शोभायमान होता है। यह सुमेरु पर्वत चित्रा पृथ्वी के अन्त पर्यन्त अर्थात् मूल में एक हजार योजन प्रमाण वङ्कामय, मध्य में इकसठ हजार योजन पर्यन्त अनेकों रत्नमय और अग्रभाग में ३८००० योजन पर्यन्त देदीप्यमान स्वर्णमय एवं अकृत्रिम है।। २-५।।
अब मन्दुबुद्धिजनों को समझाने के लिए इस सुमेरु पर्वत का निरूपण विस्तारपूर्वक किया जा रहा है :—
सुदर्शन मेरु की जड़ चित्रा पृथ्वी को भेद कर एक हजार योजन नीचे तक गई है। जड़-नींव के नीचे मेरु का व्यास १००९०-१०/११ योजन और उसकी परिधि का प्रमाण ३१९१०-२/११ योजन (कुछ अधिक) है। इसके बाद क्रम से हीन होता हुआ (एक हजार की ऊँचाई पर) पृथ्वीतल पर मेरु की चौड़ाई १०००० योजन और परिधि का प्रमाण कुछ कम ३१६२३ योजन है। इसके बाद क्रमशः हानि होते हुए मेरु के दोनों पार्श्वभागों में ५०० योजन ऊपर जाकर ५०० योजन विस्तार वाला नाना प्रकर के वृक्षों से व्याप्त एक सुन्दर नन्दन नाम का वन विद्यमान है। वहाँ नन्दनवन सहित मेरु का बाह्य विष्कम्भ ९९५४-६/११ योजन है। जिसकी परिधि ३१४७९ योजन प्रमाण है। नन्दनवन के बिना मेरु पर्वत का अभ्यन्तर व्यास ८९५४-१/११ योजन और परिधि २८३१६-६/११ योजन है। इसके बाद मेरु पर्वत पर ६२५०० योजन ऊपर जाकर तृतीय सौमनस नाम का सुन्दर वन है। उन ६२५०० योजन के मध्य अर्थात् नन्दनवन के मध्य से मेरु की चौड़ाई ११००० योजन ऊपर तक दोनों पार्श्वभागों में समान रूप से जाती है। इसके बाद ५१५०० योजन की ऊँचाई पर्यन्त मेरु की चौड़ाई में क्रमशः हानि होती जाती है। इसके बाद वहाँ मेरु की चौड़ाई को युगपत ५०० योजन अर्थात् दोनों पार्श्वभागों में १००० योजन कम हो जाने से वहाँ मेरु के अभ्यन्तर विष्कम्भ का प्रमाण ३२७२-८/११ योजन और वहीं की परिधि का प्रमाण ९९९४-६/११ योजन प्रमाण है। इस सौमनस वन से ३६००० योजन ऊपर जाकर ४९४ योजन व्यास वाले चतुर्थ पाण्डुकवन की प्राप्ति होती है। उन ३६००० योजनों के मध्य अर्थात् सौमनस वन के मध्य से ११००० योजन की ऊँचाई पर्यन्त मेरु का व्यास हानिवृद्धि से रहित सर्वत्र सदृश ही है। इसके बाद अर्थात् समरुन्द्र (समान चौड़ाई) के ऊपरी भाग से २५००० योजन की ऊँचाई पर्यन्त क्रमिक हानि द्वारा ह्रस्व होता जाता है। वहाँ पर अर्थात् (सौमनसवन से ३६००० योजन ऊपर) मेरु के मस्तक पर पाण्डुकवन सहित मेरु का विस्तार १००० योजन और उसकी परिधि कुछ अधिक ३१६२ योजन प्रमाण प्राप्त होती है। मेरु के इस १००० योजन विस्तार वाले पाण्डुक वन के अर्थात् मेरु के शिखर के मध्य भाग में ४० योजन ऊँची, मूल में १२ योजन चौड़ी, मध्य में ८ योजन चौड़ी और शिखर पर ४ योजन चौड़ी, वैडूर्यरत्नमयी तथा उत्तरकुरु भोगभूमिज आर्य के एक बाल के अन्तराल से स्थित सौधर्म स्वर्ग के प्रथम पटलस्थ ऋजुविमान को स्पर्श नहीं करने वाली चूलिका है।
सुमेरु पर्वत की मूल पृथ्वी (भूमि) पर भद्रसाल नाम का एक अत्यन्त रमणीय वन है। जो अनेक प्रकार के वृक्षों से व्याप्त है तथा जिसकी पूर्व दिशागत चौड़ाई २२००० योजन, पश्चिम दिशागत चौड़ाई २२००० योजन, उत्तर दिशागत चौड़ाई २५० योजन और दक्षिण दिशागत चौड़ाई भी २५० योजन प्रमाण है। (इस वन का आयाम विदेह क्षेत्र के विस्तार बराबर है। ज० द्वी० प० ४/४३) वहाँ भद्रशालवन की चारों दिशाओं में अनेक प्रकार की विभूतियों से युक्त चार जिनालय हैं। इसी प्रकार नन्दन, सौमनस और पाण्डुक इन प्रत्येक वनों में चार-चार चैत्यालय हैं। इन चैत्यालयों के व्यास आदि का विवेचन मैं (आचार्य) आगे करूँगा।
नन्दनवन की ऐशान दिशा में सौ योजन ऊँचा, मूल में सौ योजन चौड़ा और शिखर पर ५० योजन चौड़ा अनेक रत्नमय बलभद्र नाम का एक कूट है। उस कूट के ऊपर अनेक प्रकार के कोट, प्रतोलिका, गोपुरद्वार एवं वन आदि से वेष्टित नगर हैं। जिनका अधिपति बलभद्र नाम का व्यन्तरदेव है, जो वहीं रहता है। नन्दनवन में मेरु की पूर्वादि चारों दिशाओं में मानी, चारण, गन्धर्व और चित्र नाम के भवन हैं। जो ५० योजन ऊँचे और ३० योजन चौड़े तथा नाना प्रकार की मणियों से खचित हैं। इन भवनों के स्वामी क्रमशः रक्त, कृष्ण, स्वर्ण और श्वेत वर्ण के आभूषणों से अलंकृत तथा देव समूह से समन्वित सोम, यम, वरुण और कुबेर हैं। इन प्रत्येक लोकपालों की रूप लावण्य आदि से विभूषित साढ़े तीन करोड़ व्यन्तर जाति की दिक्कन्याएँ हैं।
विशेषार्थ :— नन्दनवन में मेरु की पूर्व दिशा में मानी नाम का भवन है, जिसमें रक्तवर्ण के अलज्ररों से अलंकृत सोम लोकपाल साढ़े तीन करोड़ दिक्कुमारियों के साथ रहता है। दक्षिण के चारण भवन में कृष्णवर्ण के अलज्ररों से सुशोभित यम लोकपाल अपनी साढ़े तीन करोड़ दिक्कुमारियों के साथ रहता है। पश्चिम दिशा सम्बन्धी गन्धर्व नामक भवन में स्वर्णाभा सदृश आभूषणों से विभूषित वरुण लोकपाल अपनी साढ़े तीन करोड़ दिक्कुमारियों के साथ और उत्तर दिशा सम्बन्धी िचत्र नामक भवन में श्वेतवर्ण के आभूषणों से युक्त कुबेर नाम का लोकपाल अपनी साढ़े तीन करोड़ दिक्कन्याओं के साथ निवास करता है।
सौमनसवन में मेरु की चारों दिशाओं में क्रमशः वङ्का, वङ्काप्रभ, सुवर्ण और सुवर्णप्रभ नाम के चार भवन हैं। जो पच्चीस योजन ऊँचे और पन्द्रह योजन चौड़े हैं।
पाण्डुकवन में मेरु की चारों दिशाओं में उत्कृष्ट सिंहासन एवं पल्यज्र् आदि से सहित पंचवर्ण के रत्नमय क्रमशः लोहित, अंजन, हारित और पाण्डु नाम के चार भवन हैं। जो १२-१/२ योजन ऊँचे और ७-१/२ योजन चौड़े हैं। इन उपर्युक्त आठों भवनों में से प्रत्येक में साढ़े तीन करोड़ दिक्कुमारियाँ निवास करती हैं। इन आठों गृहों के स्वामी जिनबिम्ब के चिह्न से चिह्नित मुकुट वाले देव समूह से वेष्टित तथा क्रमशः रक्त, कृष्ण, स्वर्ण और श्वेत वस्त्र एवं अलज्ररों से अलंकृत, क्रमानुसार स्वयंप्रभ, अरिष्ट, जलप्रभ और वर्गप्रभ (कल्प) विमानों में निवास करने वाले तथा सौधर्मैशान इन्द्रों के सम्बन्ध को प्राप्त सोम, यम, वरुण और कुबेर नाम के लोकप्रसिद्ध चार लोकपाल हैं। इनमें सोम और यम लोकपालों की आयु २-१/२ पल्य तथा वरुण और कुबेर की आयु पौने तीन (२-३/४) पल्य प्रमाण है।
वहाँ नन्दनवन में पूर्वदिशा स्थित चैत्यालय के दोनों पार्श्व भागों में नन्दन और मन्दर नाम के दो कूट हैं। दक्षिण दिशा स्थित चैत्यालय के दोनों पार्श्व भागों में निषध और हिमवत् नाम के दो कूट हैं। पश्चिम दिशा सम्बन्धी चैत्यालय के दोनों पार्श्व भागों में रजत और रुचक नाम के दो कूट हैं तथा उत्तर दिशा सम्बन्धी जिनालय के दोनों पार्श्व भागों में सागर और वङ्का नाम के दो कूट हैं। इन आठों कूटों की ऊँचाई ५०० योजन, भूव्यास ५०० योजन, मध्य व्यास ३७५ योजन और मुख व्यास २५० योजन प्रमाण है। इन कूटों के शिखरों पर दिक्कुमारियों के एक कोस लम्बे, अर्धकोस चौड़े और पौन कोस ऊँचे तथा नाना प्रकार के रत्नमय भवन बने हैं। इन आठों भवनों में क्रमशः मेघज्र्रा, मेघवती, सुमेघा, मेघमालिनी, तोयन्धरा, विचित्रा, पुष्पमालिनी और अनन्दिता नाम की दिक्कुमारियाँ निवास करती हैं। इस प्रकार नन्दनवन के समान सर्वकूट, दिक्कुमारियों के भवन आदि सौमनस वन में भी हैं।
(नन्दनवन में) मेरु पर्वत की आग्नेय दिशा में उत्पला, कुमुदा, नलिनी और उत्पलोज्ज्वला नाम की चार वापिकाएँ हैं। नैऋत्य दिशा में भृङ्गा, भृङ्गनिभा, कज्जला और कज्जलप्रभा नाम की चार वापिकाएँ हैं। वायव्य दिशा में श्रीभद्रा, श्रीकान्ता, श्रीमहिता और श्रीनिलया नाम की चार वापिकाएँ हैं तथा ऐशान दिशा में नलिनी, नलिनीऊर्मि, कुमुद और कुमुदप्रभा नाम की चार वापिकाएँ हैं। ये सोलह वापिकाएँ मणियों के तोरणों एवं वेदिका आदि से मण्डित, नाना प्रकार के रत्नों की सीढ़ियों से युक्त, पचास योजन लम्बी, पच्चीस योजन चौड़ी और दस योजन गहरी हैं। ये सभी वापिकाएँ चतुष्कोण हैं तथा हंस, सारस और चक्रवाक आदि पक्षियों के शब्दों से अत्यन्त शोभायमान हैं। इन सभी वापियों के मध्य भाग से ६२-१/२ योजन ऊँचे, ३१-१/४ योजन चौड़े, अर्ध (१/२) योजन गहरी नींव से संयुक्त, िंसहासन एवं सभास्थान आदि से अलंकृत रत्नमय भवन हैं। इन आग्नेय और नैऋत्य दिशा सम्बन्धी वापिकाओं में स्थित भवनों में सौधर्म इन्द्र अपने लोकपाल आदि देव और शचि आदि देवाङ्गनाओं के साथ नाना प्रकार की क्रीडा करता है तथा वायव्य और ईशान दिशा स्थित वापिकाओं के भवनों में ऐशान इन्द्र अपने परिवार देवों एवं देवाङ्गनाओं के साथ प्रसन्नतापूर्वक क्रीडा करता है। जिस प्रकार नन्दनवन में सौधर्मैशान सम्बन्धी वापी एवं प्रासाद आदि का वर्णन किया है उसी प्रकार क्रम से वापी, प्रासाद आदि का सभी वर्णन सौमनसवन में जानना चाहिये क्योंकि नन्दनवन से यहाँ कोई विशेषता नहीं है।
मेरु पर्वत के ऊपर पाण्डुकवन में चूलिका की प्रदक्षिणा रूप से ऐशान आदि विदिशाओं में सौ योजन लम्बी, पचास योजन चौड़ी और आठ योजन ऊँची, अर्धचन्द्र की उपमा को धारण करने वाली, रत्नमय तोरण एवं वेदिका आदि से अलंकृत, अपने-अपने क्षेत्रों के सम्मुख, स्फुरायमान तेजमय पाण्डुक आदि चार दिव्य शिलाएँ हैं। इन चारों शिलाओं में प्रथम पाण्डुक नाम की शिला ऐशान दिशा में है। जो स्वर्ण सदृश वर्ण से युक्त, पूर्व-पश्चिम लम्बी तथा भरतक्षेत्र में उत्पन्न होने वाले तीर्थंकरों के जन्म स्नान की पीठिका सदृश है। द्वितीय पाण्डुकम्बला नाम की शिला आग्नेय दिशा में है, जो अर्जुन (चाँदी) सदृश वर्ण से युक्त, दक्षिणोत्तर लम्बी और पश्चिम विदेह क्षेत्र में उत्पन्न होने वाले जिनेन्द्रों के जन्माभिषेक की पीठिका सदृश है। तृतीय रक्ता नाम की शिला नैऋत्य दिशा में है, जो तपाए हुए स्वर्ण के सदृश वर्ण से युक्त, ऐरावत क्षेत्र में उत्पन्न तीर्थज्र्रों के जन्माभिषेक से निबद्ध तथा पूर्व-पश्चिम लम्बी है। इसी प्रकार रक्तकम्बला नाम की चतुर्थ शिला वायव्यदिशा में दक्षिण-उत्तर लम्बी, आरक्त वर्ण से युक्त और पूर्व विदेह में उत्पन्न होने वाले तीर्थज्र्र देवों के जन्माभिषेक से सम्बद्ध है। इन चारों शिलाओं में से प्रत्येक शिला के ऊपर देदीप्यमान रत्नमय तीन-तीन िंसहासन हैं। उन िंसहासनों में से बीच का िंसहासन पाँच सौ धनुष ऊँचा, भूमि पर पाँच सौ धनुष चौड़ा, अग्रभाग पर दो सौ पचास धनुष चौड़ा तथा जिनेन्द्रदेव सम्बन्धी अर्थात् तीर्थज्र्रों के जन्माभिषेक की स्थिति के लिए है। दक्षिण दिशा में स्थित िंसहासन जिनेन्द्र भगवान के जन्माभिषेक के समय सौधर्म इन्द्र के बैठने के लिए होते हैं और उत्तर दिशा स्थित सिंहासन तीर्थज्र्रों के जन्माभिषेक के समय ऐशानेन्द्र की संस्थिति अर्थात् बैठने के लिए हैं।
पाण्डुक आदि चारों शिलाओं एवं िंसहासन आदि का चित्रण निम्न प्रकार है :—
कल्पवासी, ज्योतिष्क, भवनवासी और व्यन्तरवासी देवों के इन्द्र क्रमशः घण्टा, िंसहनाद, शङ्ख एवं उत्तम भेरी के शब्दों तथा आसन आदि कम्पित होने रूप चिह्नों द्वारा जिनेन्द्र भगवान् की उत्पत्ति को जानकर परम विभूति एवं छत्र, ध्वजा आदि से युक्त विमानों द्वारा आकाशरूपी प्रांगण को आच्छादित करते हुए तथा अनेक प्रकार के पटह आदि के शब्दों द्वारा दसों दिशाओं को बहरी करते हुए जिनेन्द्र भगवान् के जन्माभिषेक का उत्सव मनाने के लिए अपूर्व आनन्द एवं धर्मरागरूपीरस से उत्कट अपने-अपने स्थानों से सुमेरु पर्वत की ओर आते हैं। इस जन्माभिषेक के समय इन्द्रों का प्रमुख देव सौधर्मेन्द्र ऐरावत हाथी पर चढ़कर अपनी तीन परिषदों एवं सात अनीकों से अलंकृत होता हुआ स्वर्ग से मध्यलोक में आता है। इस सौधर्मेन्द्र की प्रथम अभ्यन्तर परिषद में दिव्यरूप और दिव्य मुख वाले, आयुध एवं अलंकारों से अलंकृत बारह लाख देव होते हैं। मध्यम परिषद में चौदह लाख देव और बाह्य परिषद में सोलह लाख देव होते हैं। अभ्यन्तर, मध्य और बाह्य परिषदों के क्रम से रवि, शशि और यदुप नाम के महत्तर (प्रधान) देव हैं। वृषभ, रथ, तुरंग, गज, नर्तक, गन्धर्व और भृत्य हैं नाम जिनके, ऐसे सात-सात कक्षाओं से युक्त सात अनीक सेनाएँ सौधर्मेन्द्र के आगे जन्माभिषेक के समय में महान् आडम्बर से युक्त होती हुई चलती हैं।
प्रथम कक्षा में शंख एवं कुन्दपुष्प के सदृश धवल चौरासी लाख वृषभ चलते हैं। द्वितीय कक्षा में जपापुष्प के सदृश वर्ण वाले एक करोड़ अड़सठ लाख वृषभ चलते हैं। तृतीय कक्षा में नीलकमल के सदृश वर्ण वाले तीन करोड़ छत्तीस लाख वृषभ हैं। चतुर्थ कक्षा में मरकत (नील) मणि की कान्ति सदृश वर्ण वाले छह करोड़ बहत्तर लाख वृषभ हैं। पंचम कक्षा में स्वर्ण सदृश वर्ण वाले तेरह करोड़ चवालीस लाख वृषभ हैं। षष्ठ कक्षा में अञ्जन सदृश वर्ण वाले छब्बीस करोड़ अट्ठासी लाख वृषभ हैं और सप्तम अनीक में िंकशुक (केसु) पुष्प की प्रभा सदृश वर्ण वाले त्रेपन करोड़ छियत्तर लाख वृषभ आगे-आगे चलते हैं। शब्द करते हुए नाना प्रकर के पटह आदि एवं तूर्य आदि से अन्तरित अर्थात् इन सेनाओं के मध्य-मध्य में इन बाजों से युक्त, घण्टा, किंकणी, उत्तम चँवर एवं मणिमय कुसुममालाओं से अलंकृत, रत्नमय कोमल आसन (पलान) से युक्त, देवकुमारों द्वारा चलाए जाने वाले और दिव्य रूप को धारण करने वाले सप्तकक्षाओं से समन्वित समस्त वृषभ अनीकों की संख्या एक सौ छह करोड़ अड़सठ लाख है जो इस जन्माभिषेक महोत्सव में जाती है। जिस प्रकार इन सात वृषभ अनीकों की दूनी-दूनी संख्या का वर्णन किया गया है उसी प्रकार शेष रथ आदि छह अनीकों की संख्या जानना चाहिये।
प्रथम कक्षा में हिम की आभा के सदृश धवल छत्रों से विभूषित धवल रथ चलते हैं। द्वितीय कक्षा में वैडूर्यमणि से निर्मित, चार चाकों से विराजमान और मन्दार पुष्पों के सदृश वर्ण वाले महारथ गमन करते हैं। तृतीय कक्षा में स्वर्णमय छत्र, चामर और ध्वज समूहों से समन्वित तथा तपाये हुए स्वर्ण से निर्मित रथ जाते हैं। चतुर्थ कक्षा में मरकत मणियों से निर्मित बहुत चाकों से उत्पन्न हुए शब्दों से गम्भीर और दूर्वांकुर वर्ण सदृश रथ होते हैं। पञ्चम कक्षा में कर्वेâतन मणियों से निर्मित बहुत चाकों से उत्पन्न शब्दों से युक्त तथा नीलोत्पल पत्रों के सदृश रथ हैं। षष्ठम कक्षा में पद्मराग मणियों से निर्मित, सुन्दर चाकों को धारण करने वाले तथा कमल के सदृश वर्ण वाले रथ हैं और सप्तम कक्षा में मयूर कण्ठ सदृश वर्ण वाले, मणियों के समूह से उत्पन्न किरणों से देदीप्यमान इन्द्र नीलमणि की प्रभा के सदृश वर्ण वाले महारथ जाते हैं। इन सप्त सेनाओं से समन्वित, बहुत से देव-देवियों से परिपूर्ण, उत्तम चमर, छत्र, ध्वजाएँ एवं पुष्पों की मालाओं से प्रकाशमान, सब रथ कक्षाओं के मध्य में शब्द करते हुए देव वादित्रों से युक्त और आकाश को आच्छादित करते हुए ऊँचे एवं विस्तृत रथ जिनेन्द्र भगवान् के जन्माभिषेक महोत्सव में इन्द्र के महान् पुण्योदय से आगे-आगे जाते हैं।
अश्वों की प्रथम कक्षा में क्षीरसमुद्र की तरङ्गों के सदृश तथा श्वेत चामरों से अलंकृत धवल अश्व जाते हैं। द्वितीय कक्षा में उदित होते हुए सूर्य के वर्ण सदृश एवं चलते हुए उत्तम चामरों से युक्त (रक्त वर्ण के) तुरङ्ग होते हैं। तृतीय कक्षा में तपाए हुए स्वर्ण के सदृश खुरों से उत्पन्न धूलि से पिञ्जरित अश्व गोरोचन (पीत) वर्ण वाले होते हैं। चतुर्थ कक्षा में मरकत मणि के सदृश वर्ण वाले एवं शीघ्रगामी अश्व चलते हैं। पञ्चम कक्षा में रत्नों के आभूषणों से विभूषित तथा नीलोत्पल पत्र सदृश वर्ण वाले घोड़े चलते हैं। षष्ठम कक्षा में जपापुष्प सदृश (रक्त) वर्ण वाले और सप्तम कक्षा में इन्द्रनीलमणि की प्रभा वाले घोड़े होते हैं। इस प्रकार ये सात कक्षाओं से युक्त, अनेक प्रकार के आभरणों से विभूषित, अपनी-अपनी सेनाओं के आगे उत्पन्न होने वाले वादित्रों के शब्दों से अन्तरित, उत्तम रत्नों के आसनों (पलानों) से युक्त, देवकुमारों द्वारा चलाए जाने वाले दिव्य और उत्तुङ्गकाय घोड़े भगवान् के जन्माभिषेक के महोत्सव में जाते हैं।
प्रथम व्ाâक्षा की गज सेना में गोक्षीर (धवल) वर्ण सदृश और पर्वत के समान उन्नत एवं विस्तृत देह वाले चौरासी लाख हाथी होते हैं। द्वितीय कक्षा में सूर्य (बाल सूर्य) के तेज सदृश कान्ति वाले हाथी दुगुने (एक करोड़ अड़सठ लाख) होते हैं। तृतीय कक्षा में दूसरी कक्षा से दुगुने और तपाए हुए स्वर्णाभा सदृश हाथी जाते हैं। चतुर्थ कक्षा में इससे भी दुगुने और तपाए हुए स्वर्ण की कान्ति सदृश हाथी होते हैं। पञ्चम कक्षा में चतुर्थ कक्षा से दुगुने और नीलोत्पल आभायुक्त हाथी षष्ठम कक्षा में पञ्चम कक्षा से दुगुने तथा जपापुष्प सदृश हाथी और सप्तम कक्षा में अञ्जनगिरि के सदृश कान्ति वाले त्रेपन करोड़ छियत्तर लाख हाथी जाते हैं। इन सातों कक्षाओं के हाथियों की संख्या का योग एक सौ छह करोड़ अड़सठ लाख है। इन सात सेनाओं से युक्त, उन्नत दाँतरूपी मूसलों से सहित, गुड-गुड गरजने वाले, गलते हुए मद से हैं लिप्त अङ्ग जिनके, लटकते हुए रत्नमय घण्टा, किंकिणी एवं पुष्पमालाओं से सुशोभित, अनेक प्रकार की ध्वजाओं, छत्र, चमर एवं मणि और स्वर्ण की रस्सियों से अलंकृत, प्रत्येक कक्षा के अन्तरालों में बजने वाले वादित्रों के शब्दों से युक्त, उत्तम देव-देवियों की सवारियों से सहित, चलते-फिरते पर्वत के समान उन्नत एवं महादिव्य देह को धारण करने वाले हाथी इन जिनेन्द्र भगवान् के जन्म महोत्सव में सौधर्म इन्द्र के श्रेष्ठ पुण्य के फल को लोगों को दिखाते हुए ही मानो स्वर्ग से मेरु पर्वत की ओर आते हैं।
नर्तक अनीक देव प्रथम कक्षा में विद्याधर, कामदेव, राजा और अधिराजाओं के चरित्रों द्वारा अभिनय करते हुए नर्तकी देव जाते हैं। द्वितीय कक्षा के नर्तक देव समस्त अर्धमण्डलीक एवं महामंडलीकों के उत्तम चरित्र का अभिनय करते हैं। तृतीय कक्षा के नर्तक देव बलभद्र, वासुदेव और प्रतिवासुदेवों (प्रतिनारायणों) के वीर्यादि गुणों से सम्बद्ध चारित्र द्वारा महानर्तन करते हुए जाते हैं। चतुर्थ कक्षा के नर्तक देव चक्रवर्तियों की विभूति एवं वीर्यादि गुणों से निबद्ध चारित्र के द्वारा महाअभिनय करते हुए जाते हैं। पञ्चम कक्षा के नर्तक देव चरमशरीरी यतिगण, लोकपाल और इन्द्रों के गुणों से रचित उनके चरित्र द्वारा अभिनय करते हैं। षष्ठम कक्षा के नर्तक देव विशुद्ध ऋद्धियों एवं ज्ञान आदि गुणों से उत्पन्न उत्तम चारित्र द्वारा उनके गुणरूपी रागरस से उत्कट होते हुए श्रेष्ठ नृत्य करते हुए जाते हैं और सप्तम कक्षा के नर्तक देव चौंतीस अतिशय, अष्ट प्रातिहार्य और अनन्तज्ञान आदि गुणों से सम्बद्ध चारित्र द्वारा उनके गुणरूपी रागरस में डूबे हुए तथा सर्वोत्कृष्ट नर्तन करते हुए जाते हैं। ये सात अनीकों के आश्रित, उत्तम नृत्य करने में चतुर, आनन्द से युक्त, दिव्य वस्त्र और दिव्य अलज्ररों से विभूषित तथा महाविक्रियारूप नृत्य करते हुए मेरु पर्वत की ओर जाते हैं।
संगीत के सात स्वरों द्वारा जिनेन्द्र भगवान् के और गणधरादि देवों के गुणों से सम्बद्ध अनेक प्रकार के मनोहर गीत गाते हुए, दिव्य कण्ठ, दिव्य वस्त्र एवं आभरणों से मण्डित गन्धर्व देव जिनेन्द्र के जन्माभिषेक महोत्सव में सात अनीकों से समन्वित होते हुए जाते हैं। प्रथम कक्ष में षड्ज स्वरों से जिनेन्द्र के गुण गाते हैं। द्वितीय कक्ष में ऋषभ स्वर से गुणगान करते हैं। तृतीय कक्ष में गान्धार स्वर से गाते हुए जाते हैं। चतुर्थ कक्ष में मध्यम स्वर से जिनाभिषेक सम्बन्धी गीतों को गाते हैं। पञ्चम कक्ष में पञ्चम स्वर से गान करते हैं। षष्ठम कक्ष में धैवत स्वर से गाते हैं और सप्तम कक्ष में निषात स्वर से युक्त गान करते हुए गन्धर्व देव जाते हैं। इस प्रकार अपनी-अपनी देवियों से संयुक्त, सप्त अनीकों के आश्रित, किन्नर और किन्नरियों के साथ वीणा, मृदङ्ग, झल्लरी और ताल आदि के द्वारा जिनाभिषेक महोत्सव के गुणसमूह से रचित, बहुत मधुर, शुभ और मन को हरण करने वाले गीत गाते हुए, धर्मराग रूपी रस से उद्धत होते हुए गन्धर्व देव उस महामहोत्सव में जाते हैं।
सात प्रकार की सेनाओं से युक्त, दिव्य आभूषणों से अलंकृत, अनेक वर्णों की ध्वजाएँ एवं छत्रों से सहित हैं हाथ जिनके, ऐसे भृत्यदेव जाते हैं। प्रथम कक्ष में अञ्जन सदृश प्रभा वाली ध्वजाएँ हाथ में लेकर भृत्यदेव जाते हैं। द्वितीय कक्ष के भृत्यदेव अपने हाथों में मणि एवं स्वर्णदण्ड के शिखर पर स्थित चलते (ढुलते) हुए चामरों से संयुक्त नीली ध्वजाएँ लेकर चलते हैं। तृतीय कक्ष के भृत्यदेव अपने हाथों में वैडूर्य मणिमय दण्डों के अग्रभाग पर स्थित धवल ध्वजाएँ लेकर चलते हैं। चतुर्थ कक्षा के भृत्यदेव अपने हाथों में हाथी, िंसह, वृषभ, दर्पण, मयूर, सारस, गरुड़, चक्र, रवि एवं चन्द्राकार कनक (पीली) ध्वजाओं के आश्रयभूत मरकत मणिमय दण्ड लेकर चलते हैं। पञ्चम कक्षा के भृत्यदेव अपने हाथों में विकसित कमल की कान्ति वाली पद्मध्वजाओं से आरोपित विद्रुम मणि (मूँगे) के ऊँचे-ऊँचे दण्ड लेकर चलते हैं। षष्ठम कक्ष के भृत्यदेव अपने हाथों में गोक्षीर वर्ण सदृश धवल ध्वजाओं से युक्त स्वर्णदण्ड लेकर तथा सप्तम कक्षा के भृत्यदेव अपने हाथों में देदीप्यमान मणिसमूह से रचित दण्ड के अग्रभाग पर स्थित, मोतियों की मालाओं से अलंकृत धवल छत्रों को लेकर जाते हैं। इस प्रकार सात अनीकों से युक्त, जिनभक्ति में तत्पर भृत्यदेव उत्साह और अपूर्व उद्यम- पूर्वक उस महोत्सव में जाते हैं। इन भृत्यदेवों की सात अनीक कक्षाओं में से छह कक्षा के भृत्यदेव मात्र ध्वजाएँ लेकर चलते हैं जिनका सर्वयोग बावन करोड़ बान्नवे लाख (५२,९२०००००) प्रमाण है, जो इस जन्ममहोत्सव में चलती हुई पवन के वश से हिलने वाली दिव्य ध्वजाओं से अत्यन्त शोभायमान होते हैं। सप्तम कक्षा के भृत्य श्वेत छत्र लेकर चलते हैं, जिनका प्रमाण त्रेपन करोड़ छियत्तर लाख (५३,७६०००००) है। इस प्रकार वृषभ से भृत्यदेव पर्यन्त (४९) उनंचास अनीक कक्षाओं का एकत्र योग करने पर सात सौ छत्तीस करोड़ छियत्तर लाख प्रमाण है। यथा :—
सात अनीक सम्बन्धी ४९ कक्षाओं का एकत्रित प्रमाण
कक्षा वृषभ रथ घोड़े हाथी नर्तक गन्धर्व भृत्यवर्ग
१ ८४००००० ८४००००० ८४००००० ८४००००० ८४००००० ८४००००० ८४०००००
२ १६८००००० १६८००००० १६८००००० १६८००००० १६८००००० १६८००००० १६८०००००
३ ३३६००००० ३३६००००० ३३६००००० ३३६००००० ३३६००००० ३३६००००० ३३६०००००
४ ६७२००००० ६७२००००० ६७२००००० ६७२००००० ६७२००००० ६७२००००० ६७२०००००
५ १३४४००००० १३४४००००० १३४४००००० १३४४००००० १३४४००००० १३४४००००० १३४४०००००
६ २६८८००००० २६८८००००० २६८८००००० २६८८००००० २६८८००००० २६८८००००० २६८८०००००
७ ५३७६००००० ५३७६००००० ५३७६००००० ५३७६००००० ५३७६००००० ५३७६००००० ५३७६०००००
योग १०६६८०००००± १०६६८०००००±१०६६८०००००± १०६६८०००००± १०६६८०००००± १०६६८०००००१०± ६६८०००००
· ७४६७६००००० कुल प्रमाण हुआ।
सौधर्मेन्द्र जिस प्रकार सात अनीकों के ७४६ करोड़ ७६ लाख सेना के साथ यहाँ जिनेन्द्र के जन्ममहोत्सव में आता है, उसी प्रकार समस्त इन्द्रों में से प्रत्येक इन्द्र की सेना का प्रमाण अपने-अपने सामानिक देवों की सेना से दूना-दूना होता है, जिसे लेकर वे सब आते हैं। इस तरह उपर्युक्त समस्त सेना और तीनों पारिषद देवों से वेष्टित सौधर्म इन्द्र शचि के साथ ऐरावत हाथी पर चढ़कर महामहोत्सव के साथ स्वर्ग से जिनेन्द्र के जन्मकल्याणक की निष्पत्ति के समय निकलता है। अनेक आयुधों से अलंकृत अङ्गरक्षक देव इन्द्र को वेष्टित किए हुए निकलते हैं। प्रतीन्द्र, सामानिक देव, त्रायस्ंित्रश देव एवं लोकपाल आदि अवशेष देव इन्द्र के साथ स्वर्ग से मेरु पर्वत की ओर आते हैं।
अब इन्द्र के ऐरावत हाथी का संक्षिप्त वर्णन करते हैं :—
आभियोग्य देवों का अधिपति नागदत्त नामक वाहन जाति का देव जम्बूद्वीप प्रमाण अर्थात् एक लाख योजन प्रमाण गोल देह की विक्रिया करके इन्द्र का ऐरावत हाथी बनता है। जो शङ्ख, चन्द्र और कुन्दपुष्प के समान धवल अलज्ररों, घण्टा, िंककणी, तारिकाओं (धवल बिन्दुओं) एवं स्वर्ण कक्षा अर्थात् हाथी के पेट पर बाँधने की रस्सी आदि से विभूषित, अत्यन्त सुन्दर, विक्रियारूप को धारण करने वाला तथा महा उन्नत होता है। उस हाथी के अनेक वर्णों से युक्त रमणीक बत्तीस मुख होते हैं। एक-एक मुख में कोमल, मोटे और लम्बे आठ-आठ दाँत होते हैं। (३२ मुख ² ८ · २५६ दाँत हुए)। एक-एक दाँत पर उठती हुई कल्लोलों से रमणीक एक-एक सरोवर होता है। (२५६ सरोवर हुए)। एक-एक सरोवर में एक-एक कमलिनी होती है। एक-एक कमलिनी पर एक-एक दिशा में मणियों की वेदिकाओं से अलंकृत एक-एक तोरण होता है, प्रत्येक कमलिनी के साथ प्रफुल्लित रहने वाले बत्तीस-बत्तीस कमल होते हैं (२५६ ² ३२ · ८१९२) कमल होंगे)। एक-एक कमल में एक-एक योजन पर्यन्त सुगन्ध पैâलाने वाले बत्तीस-बत्तीस पत्र होते हैं—(८१९२ कमल ² ३२ · २६२१४४ पत्र हुए)। एक-एक पत्र पर दिव्य रूप को धारण करने वाले अतिमनोज्ञ बत्तीस नाटक (नाट्यशाला) होते हैं (२६२१४४ ² ३२ · ८३८८६०८) और एक-एक नाट्यशालाओं में दिव्यरूप को धारण करने वाली बत्तीस-बत्तीस अप्सराएँ नृत्य करती हैं (८३८८६०८ ² ३२ · २६८४३५४५६) अप्सराएँ)। जो अनेक प्रकार की विक्रिया धारण करके मृदङ्ग आदि वादित्रों द्वारा, नाना प्रकार के चरणविन्यास द्वारा, हाथरूपी पल्लवों द्वारा और कटितट आदि की लय के द्वारा आनन्दपूर्वक नृत्य करती हैं। ये समस्त सत्ताईस करोड़ अप्सराएँ, आठ महादेवियाँ और एक लाख वल्लभिकाएँ उस ऐरावत हाथी की पीठ पर चढ़कर उस जन्ममहोत्सव में जाते हैं।
विशेषार्थ :— विक्रिया धारण करने वाले ऐरावत हाथी के ३२ मुख और प्रत्येक मुख में आठ-आठ दाँत इत्यादि उपर्युक्त क्रम से मानने पर अप्सराओं की कुल संख्या छब्बीस करोड़ चौरासी लाख पैंतीस हजार चार सौ छप्पन (२६८४३५४५६) होती है किन्तु आचार्य इनकी संख्या सत्ताईस करोड़ लिख रहे हैं तथा अन्य आचार्यों के मतानुसार भी अप्सराओं की संख्या २७ करोड़ ही है। यथा :—
इस ऐरावत हाथी के सौ मुख होते हैं। प्रत्येक मुख में आठ-आठ दाँत (१००²८·८००) होते हैं। प्रत्येक दाँत पर जल से भरे हुए सरोवर (८००) होते हैं। प्रत्येक सरोवरों में पच्चीस-पच्चीस नलिनी (८०० ² २५ · २०००) होती हैं। प्रत्येक नलिनी पर एक सौ पच्चीस कमल (२०००० ² १२५ · २५०००००) होते हैं। प्रत्येक कमल में एक सौ आठ, एक सौ आठ पत्र (२५००००० ² १०८ · २७०००००००) होते हैं और प्रत्येक पत्र पर एक-एक अप्सरा नृत्य करती है अतः कुल अप्सराओं की संख्या सत्ताईस करोड़ हैं।
नोट—पृष्ठ २१५ श्लोक ५-७ के अनुसार :—४ मुख ² २ दन्त · ८ दन्त, प्रत्येक दाँत पर १०० सरोवर, ८ ² १०० · ८०० सरोवर, प्रत्येक सरोवर में २५ नलिनी, ८०० ² २५ · २०००० नलिनी, प्रत्येक नलिनी पर १२५ कमल, २०००० ² १२५ · २५००००० कमल, प्रत्येक कमल पर १०८ पत्र २५००००० ² १०८ · २७००००००० पत्र, प्रत्येक पत्र पर एक-एक अप्सरा अर्थात् कुल अप्सराएँ २७ करोड़ हैं।
अब ऐशान आदि अन्य इन्द्रों और अहमिन्द्रों आदि की स्थिति कहते हैं :—
अर्थ :—जिस प्रकार दक्षिणेन्द्र के सात अनीकों की संख्या का वर्णन किया है उसी प्रकार की संख्या आदि उत्तरेन्द्र के भी होती है। ऐशान इन्द्र भी दिव्य अश्वों पर चढ़कर अपने परिवार से अलंकृत होता हुआ, म्ाहाविभूति के साथ जन्माभिषेक में आता है। शेष सनत्कुमार इन्द्र आदि को लेकर अच्युत इन्द्र पर्यन्त के सभी देवेन्द्र सात अनीकों एवं तीन पारिषदों से वेष्टित, अपने-अपने वाहनरूपी विभूति का आश्रय लेकर समस्त देवों के साथ यहाँ आते हैं। भवनवासी, व्यंतरवासी और ज्योतिष्क देवों के इन्द्र भी सात अनीकों एवं तीन पारिषदों से वेष्टित होते हुए, अपने-अपने वाहन एवं विमान आदि पर चढ़कर महाविभूति से युक्त होते हुए अपनी-अपनी देवियों के साथ यहाँ आते हैं। समस्त अहमिन्द्र आसन कम्पायमान होने से जिनेन्द्र के जन्म उत्सव को जानकर और सात पैर आगे जाकर मस्तक से अपने स्थान पर स्थित होकर ही जिनेन्द्र भगवान् को नमस्कार करते हैं। इस प्रकार परम विभूति से युक्त होते हुए चतुर्निकाय के इन्द्र अपने समस्त देवों के साथ नाना प्रकार के देववादित्रों के शब्दों द्वारा दिशाओं को बहरी करते हुए तथा ध्वजा, छत्र, चामर और विमान आदि के साथ आकाशतल को व्याप्त करते हुए स्वर्ग से उस नगर में आते हैं, जहाँ तीर्थज्र्र की उत्पत्ति होती है।
अब बालतीर्थंज्र्र के जन्माभिषेक आदि की समस्त प्रक्रिया का सविस्तार वर्णन करते हैं :-
अर्थ :—प्रभु के जन्म नगर में आकर इन्द्राणी प्रसूतिगृह में प्रवेश करके माता के समीप जाकर सर्वप्रथम बाल तीर्थज्र्र को प्रणाम करती है और उसी समय माता के समीप मायामयी बालक रखकर भगवान को उठाकर तथा गूढ़वृत्ति से लाकर सौधर्म इन्द्र के हाथों में दे देती है। वह इन्द्र भी उन तीर्थज्र्र प्रभु को प्रसन्नतापूर्वक प्रणाम करके एवं स्तुति करके महामहोत्सव के साथ मेरु पर्वत पर लाकर और मेरु की तीन प्रदक्षिणा देकर पाण्डुकशिला पर स्थित मध्य के िंसहासन पर प्रभु को विराजमान कर देता है। इसके बाद क्षीरसागर के क्षीर सदृश जल से भरे हुए आठ योजन (६४ मील) गहरे, एक योजन (८ मील) मुख विस्तार वाले, मोतियों की माला, कमल एवं चन्दन आदि से अलंकृत, अत्यन्त शोभायमान स्वर्ण के एक हजार आठ कलशों के द्वारा गीत, नृत्य एवं भ्रू उपक्षेपण (भ्रू उत्क्षेपण) आदि सैकड़ों महाउत्सवों के साथ उत्कृष्ट भक्ति एवं परम विभूति से सभी इन्द्र एकत्रित होकर जिनेन्द्र भगवान् को स्नान कराते हैं। भगवान् के ऊपर गिरने वाली वह महान् जल की धारा यदि कहीं उस पर्वत के ऊपर गिर जाय तो उस पर्वत के उसी क्षण सौ खण्ड हो जांय किन्तु अपरिमित महावीर्य को धारण करने वाले बाल जिनेन्द्र उन धाराओं के पतन को जलबिन्दु के समान मानते हैं। इस प्रकार शब्द करते हुए सैकड़ों वादित्रों और जय-जय आदि शब्दों के द्वारा शुद्ध जल का अभिषेक समाप्त करके अन्त में इन्द्र सुगन्धित द्रव्यों से मिश्रित, सुगन्धित जल से भरे हुए घड़ों के द्वारा सुगन्धित जल से अभिषेक करता है। पश्चात् उस गन्धोदक की अभिवन्दना करके महापूजा के लिए स्वर्ग से लाए हुए दिव्य गन्ध आदि द्रव्यों के द्वारा बाल जिनेन्द्र की पूजा करके इन्द्र अपनी इन्द्राणी एवं अन्य देवों के साथ उत्साहपूर्वक प्रणाम करते हैं। इसके बाद शची अनेक प्रकार के सुगन्धित द्रव्यों से, दिव्य वस्त्रों से और मणियों के आभूषणों से तीर्थेश का महान् शृङ्गार करती है। उस समय सौधर्म इन्द्र जगद्गुरु की महारूपस्वरूप सम्पदा को देखकर तृप्त नहीं होता और पुनः-पुनः देखने के लिए एक हजार नेत्र बनाता है। ततः उत्कृष्ट आनन्द से युक्त होता हुआ भगवान् की सैकड़ों स्तुतियाँ करता है अर्थात् सहस्रों प्रकार से भगवान् की स्तुति करता है। इसके बाद नगर में लाकर पिता को सौंप देता है, पश्चात् पितृगृह के प्राङ्गण में आनन्द नाम का नाटक करके तथा उत्कृष्ट पुण्य का उपार्जन करके इन्द्र एवं चतुर्निकाय के देव अपने-अपने स्थानों को वापिस चले जाते हैं।