धर्मतीर्थ के कर्ता भगवान महावीर हैं। यहाँ भगवान महावीर के समवसरण का वर्णन है पुन: उनकी दिव्यध्वनि कहाँ खिरी है? इत्यादि प्रकरण है। भगवान महावीर से धर्मतीर्थ की उत्पत्ति हुई, इत्यादि वर्णन करते हुए षट्खण्डागम ग्रंथ-धवला टीका समेत पुस्तक नवमी में उनके जीवन चरित का संक्षिप्त वर्णन है। इन्हीं प्रकरण को यहाँ लिया है क्योंकि ग्रंथों में सर्वत्र अर्थकर्ता भगवान महावीर स्वामी हैं। द्वादशांगवाणीरूप के ग्रंथकर्ता श्री गौतम स्वामी हैं। इत्यादिरूप से यह प्रकरण है। अत: धर्मतीर्थ की उत्पत्ति कहाँ हुई ? कब हुई ? आदि प्रकरण पढ़िये-
कत्तारा दुविहा अत्थकत्तारो गंथकत्तारो चेदि। तत्थ अत्थकत्तारो भयवं महावीरो१।
२तित्थुप्पत्ती कम्हि खेत्ते? रविमंडलं व समवट्टे, बारहजोयणविक्खंभायामे, एक्किंदणीलमणिसिलाघडिए, पंचरयणकणयविणिम्मियफुरंततेयच-उतुंगगोउरधूलिवायारेण परिवेढियपेरंते, तस्संतो तिवायारवेढिय-तिमेहलापीढोवरि-ट्ठियमणिमयदिप्पदी-हरचउमाणत्थंभविसिट्ठ-विकसितोप्पलकंदोट्टारविंदादि-पुप्फाइण्णणंदुत्तरादिवावीणिवहाऊरियधूलीवायारंतब्भाए, णवणिहिसहिय-अट्ठुत्तरसयसंखुवलक्खियअट्ठमंगलावूरिदचउगोउरंतरिदसच्छजलकलिदखाइयापरिवेढिदे, तत्तो परं णाणाविहकुसुमभरेणोण्णयवल्लिवणेण चउत्थंतरिएण परिवेढियाए, तत्तो परं सुतत्त सुवण्णविणिम्मिएण अट्ठुत्तरसयट्ठमंगल-णवणिहि-सयलाहर-णसहियधवलतुंंगचउगोपुरपायारेण सोहियए, तत्तो परं चउण्हं गोउरवाराण-मब्भंतरभागे दोपासट्ठिएहि डज्झंतसुगंधदव्वाणं गंधामोइयभुवणेहि दो-द्दोधूवघडएहि समुब्भडए, तत्तो परं तिभूमीएहि अइधवलरुप्पियरासिविणिम्मिएहि सगंगघडिद-सुरलोयसारमणिसंघायबहुवण्णकिरणपडिच्छाइएहि वज्जंतमुरवसंघाय-रवबहिरिय-जीवलोएहि बत्तीसच्छरापडिबद्धबत्तीसपेक्खणयसहियदोद्दोपासाएहि भूसियए, चउमहावहंतरट्ठिएहि मउवसुगंधणयणहरवण्णसुरलोगरयणघडियसमुत्तुंगरुक्खएहि विविहवरसुरहि-गंधासत्तमत्तमहुवर-महुर-रवविराइयएहि णाणाविहगिरिसरि-सर-मंडवसंडमंडिएहि चउपासट्ठिय-जिणिंदयंदपडिबिम्बसंबंधेण पत्तच्चण-चइत्तरुक्खएहि असोग-सत्तच्छद-चंपयंबवणेहि अइसोहियए, तत्तो परं रुप्पियचउगोउरसंबद्धसुवण्णणिम्मियवणवेइयावेढियए, तत्तो परं चउण्हं रत्थाणमंतरेसु ट्ठियएहि त्थिरथोरसुरलोयमणित्थंभएहि पादेक्कमट्ठुत्तरसयसंखाएहि एगेगदिसाए दसगुणट्ठहियसयएहि मल्लंबरद्ध-बरहिण गरुड-गय-केसरि-वसह-हंस-चक्कद्धयणिवएहि परिवेढियए, तत्तो परमवरेण अट्ठुत्तरसयट्ठमंगल- णवणिहिहरचउगोउरमंडिएण विविहमणिरयण-विचित्तियंगेण आहरणतोरण-सयसहियवारेण सुवण्णपायारेण जुत्तए, तस्संतो पुव्वं व दो-द्दो-डज्झंत-सुवंधदव्वगब्भिणधूवघडमुरव-महुर-रवविराइयतिहूमिधवलहरसमुत्तुंगए, तत्थेव चदुसु रत्थंतरेसु संकप्पियणाणाविहफलदाणसमत्थएहि रुंटंतमहुअर-कलगलकलयंठीकुलसंकुलएहि सगकिरणणिवहच्छाइयंबरेहि विविहपुर-गिरि-सरि-सरवर-हिंदोल-लयाहरएहि चउगोउरसंबद्धसुवण्णवणवेइयामज्जाएहि-सिद्धट्ठियबुद्धिद्धसिद्धत्थपायवपवित्तीकयकप्परुक्खवणेहि विहूसियए, तत्तो परं पउमरायमणिमयदेहाहि सगंगणिग्गयतेएण तंबीकयंबराहि सगसव्वंगेहि संधारियजिणिंदयंदाहि मणितोरणंतरियाहि चदुसु रत्थंतरेसु ट्ठियधवलामलपासाय-विहूसियाहि रत्थामज्झट्ठिय-णव-णवत्थूहाहि अंचियए, तदो गयण-प्फलिहमणिघडिएण अट्ठुत्तरसयट्ठमंगल-णवणिहिसणाहपउमरायम-णिविणिम्मियगोउरेण पायारेण अहिणंदियए, पीढस्स पढममेहलाए फलिह-पायारे च विलग्गियाहि फलिहमणिघडियंगियाहि सोलहभित्तीहि कयबारह-कोट्ठएहि मणित्थंभुद्धरियएगागासफलिहसिलाघडियमंडवच्छाइयएहि सुरलोयसारसुअंध-गंधगब्भिणएहि चउव्विहसंघ-कप्पवासिय-मणुव-जोइसिय-वाणवेंतर-भवणवासियजुअईहि भवणवासिय-वाणवेंतर-जोइसिय-कप्पवासिय-मणुव-तिरिक्खेहि य अणुक्कमेण अहिउत्तएहि विराइए, तिमेहला-पीढेण मत्थएण उड्ढवड्ढमाणदिवायरेण बिदियमेहलाए धरियट्ठमहाधय-मंगलेण मत्थयत्थधम्म-चक्कविराइयजक्खकाएण मणिमएण समुत्तुंगवड्ढमाणजिणप्पहामंडलतेएण णट्ठंधारए, णिवदंतसुरकुसुमवरिसेण णिरंतरकयमंगलोवहारए, बहुकोडाकोडि-महुरसुरतूररवेण बहिरियतिहुवण-भवणए, मरगयमणिघडियखंंधोवक्खंधेण पउमरायमणिमयपवालंकुरेण णाणाविहफलकलिएण भमर-परहुअ-महुवर- महुरसरविराइएण जिणसासणासोगचिंधेण असोगपायवेण णिण्णासियसयल-जणसोगसंघए, सिसिरयरकरधवलेण जोयणंतरवित्थारएण सच्छधवलथूलमुत्ता-हलदामकलावसोहमाणपेरंतएण गयणट्ठियछत्तत्तएण वड्ढमाणतिहुवणाहिव-इत्तचिंधएण सुसोहियए, पंचसेलउरणेरइदिसाविसयअइविउलविउलगिरि-मत्थयत्थए, गंगोहोव्व चउहि सुरविरइयवारेहि पविसमाणदेव-विज्जाहर-मणुवजणाण मोहए समवसरणमंडले जिणवइतणुमऊहखीरोवहिणिव्वुडासेसदेहम्मि जक्ंिखदकरणियरेहि विज्जिज्जमाणाणेयचामरच्छण्णट्ठदिसाविसयम्मि दिव्वामोयगंधसुरसाराणेयमणिणिवहघडिययम्मि गंधउडिपासायम्मि ट्ठियसीहासणा-रूढेण वड्ढमाणभडारएण तित्थमुप्पाइदं।
एवंविहभावेण वड्ढमाणभडारएण तित्थुप्पत्ती कदा।१
दव्व-खेत्त-भावपरूवणाणं संसकरणट्ठं कालपरूवणा कीरदे। तं जहा-दुविहो कालो ओसप्पिणी-उस्सप्पिणीभेएण। जत्थ बलाउ-उस्सेहाणं उस्सप्पणं उड्ढी होदि सो कालो उस्सप्पिणी। जत्थ हाणी सो ओसप्पिणी। तत्थ एक्केक्को सुसम-सुसमादिभेएण छव्विहो। तत्थ एदस्स भरहखेत्तससोसप्पिणीए चउत्थे दुस्समसुसमकाले णवहि दिवसेहि छहि मासेहि य अहिय्ातेत्तीसवासावसेसे ।३३।६।९। तित्थुप्पत्ती जादा। उत्तं च-
इम्मिस्से वसप्पिणीए चउत्थकालस्स पच्छिमे भाए।
चोत्तीसवाससेसे किंचिविसेसूणकालम्मि।।२५।।
तं जहा-पण्णारहदिवसेहिं अट्ठहि मासेहि य अहिये पचहत्तररिवासावसेसे चउत्थकाले ।७५।८।१५। पुप्फुत्तरविमाणादो आसाढजोण्णपक्खछट्ठीए महावीरो बाहत्तरिवासाउओ तिणाणहरो गब्भमोइण्णो। तत्थ तीसवासाणि कुमारकालो, बारसवासाणि तस्स छदुमत्थकालो, केवलिकालो वि तीसं वासाणि; एदेसिं तिण्हं कालाणं समासो बाहत्तरिवासाणि। एदाणि पंचहत्तरि-वासेसु सोहिदे वड्ढमाणजिणिंदे णिव्वुदे संते जो सेसो चउत्थकालो तस्स पमाणं होदि। एदम्मि छासट्ठिदिवसूणकेवलकाले पक्खित्ते णवदिवस-छम्मासाहियतेत्तीसवासाणि चउत्थकाले अवसेसाणि होंति। छासट्ठिदिवसावणयणं केवलकालम्मि किमट्ठं कीरदे ? केवलणाणे समुप्पण्णे वि तत्थ तित्थाणुप्पत्तीदो। दिव्वज्झुणीए किमट्ठं तत्थापउत्ती ? गणिंदाभावादो। सोहम्मिंदेण तक्खणे चेव गणिंदो किण्ण
ढोइदो ? काललद्धीए विणा असहायस्स देविंदस्स तड्ढोयणसत्तीए अभावादो। सगपादमूलम्मि पडिवण्णमहव्वयं मोत्तूण अण्णमुद्दिसिय दिव्वज्झुणी किण्ण पयट्टो? साहावियादो। ण च सहावो परपज्जणियोगारुहो, अव्ववत्थावत्तीदो। तम्हा चोत्तीसवाससेसे किंचिविसेसूणचउत्थकालम्मि तित्थुप्पत्ती जादा त्ति सिद्धं।
अण्णे के वि आइरिया पंचहि दिवसेहि अट्ठहि मासेहि व ऊणाणि बाहत्तरि वासाणि त्ति वड्डमाणजिणिंदाउअं परूवेंति ।७१।३।२५। तेसिमहिप्पाएण गब्भत्थ-कुमार-छदुमत्थ-केवलकालाणं परूवणा कीरदे। तं जहा-आसाढजोण्ण-पक्खछट्ठीए कुंडलपुरणगराहिव णाहवंस-सिद्धत्थणरिंदस्स तिसिलादेवीए गब्भमागंतूण तत्थ अट्ठदिवसाहियणवमासे अच्छिय चइत्त-सुक्कपक्खतेरसीए रत्तीए उत्तराफग्गुणीणक्खत्ते गब्भादो णिक्खंतो। एत्थ आसाढजोण्णपक्खछट्ठिमादिं कादूण जाव पुण्णिमा त्ति दस दिवसा होंति ।१०। पुणो सावणमासमादिं कादूण अट्ठमासे गब्भम्मि गमिय चइत्तमासम्मि सुक्कपक्खतेरसीए उप्पण्णो त्ति अट्ठावीस दिवसा तत्थ लब्भंति। एदेसु पुव्विल्लदसदिवसेसु पक्खित्तेसु मासो अट्ठदिवसाहिओ लब्भदि। तम्मि अट्ठमासेसु पक्खित्ते अट्ठदिवसाहियणवमासा गब्भत्थकालो होदि। तस्स संदिट्ठी ।९।८।
एत्थुवउज्जंतीओ गाहाओ-
सुरमहिदो च्चुदकप्पे भोगं दिव्वाणुभागमणुभूदो।
पुप्फुत्तरणामादो विमाणदो जो चुदो संतो।।२६।।
बाहत्तरिवासाणि य थोवविहूणाणि लद्धपरमाऊ।
आसाढजोण्णपक्खे छट्ठीए जोणिमुवयादो।।२७।।
कुंडपुरपुरवरिस्सरसिद्धत्थक्खत्तियस्स णाहकुले।
तिसिलाए देवीए देवीसदसेवमाणाए।।२८।।
अच्छित्ता णवमासे अट्ठ य दिवसे चइत्तसियपक्खे।
तेरसिए रत्तीए जादुत्तरफग्गुणीए दु।।२९।।
एवं गब्भट्ठिदकालपरूवणा कदा।
संपहि कुमारकालो उच्चदे-चइत्तमासस्स दो दिवसे २ वइसाहमादिं कादूण अट्ठावीसं वासाणि ।२८। पुणो वइसाइमादिं कादूण जाव कत्तिओ त्ति सत्तमासे च कुमारत्तणेण गमिय ।७। तदो मग्गसिरकिण्हपक्खदसमीए णिक्खंत्तो त्ति एदस्स कालस्स पमाणं बारसदिवस-सत्तमासाहियअट्ठवीसवासमेत्तं होदि ।२८।७।१२।
एत्थुवउज्जंतीओ गाहाओ-
मणुवत्तणसुहमउलं देवकयं सेविऊण वासाइं।
अट्ठावीसं सत्त य मासे दिवसे य बारसयं।।३०।।
आहिणिबोहियबुद्धो छट्ठेण य मग्गसीसबहुले दु।
दसमीए णिक्खंतो सुरमहिदो णिक्खमणुपुज्जो।।३१।।
एवं कुमारकालपरूवणा कदा।
संपधि छदुमत्थकालो वुच्चदे। तं जहा-मग्गसिरकिण्हपक्खएक्कारसिमादिं काऊण जाव मग्गसिरपुण्णिमा त्ति वीसदिवसे ।२०। पुणो पुस्समासमादिं कादूण बारसवासाणि ।१२। पुणो तं चेव मासमादिं कादूण चत्तारिमासे च ।४। वइसाहजोण्णपक्खपंचवीसदिवसे च ।२५। छदुमत्थत्तणेण गमिय वइसाहजोण्ण-पक्खदसमीए उजुकूलणदीतीरे जिंभियगामस्स बाहिं छट्ठोववासेण सिलावट्टे आदावेंतेण अवरण्हे पादछायाए केवलणाणमुप्पाइदं। तेणेदस्स कालस्स पमाणं पण्णारसदिवस-पंचमासाहियबारसवासमेत्तं होदि ।१२।५।१५। एत्थुवउज्जंतीओ गाहाओ-
गमइय छदुमत्थत्तं बारसवासाणि पंच मासे ये।
पण्णरसाणि दिणाणि य तिरयणसुद्धो महावीरो।।३२।।
उजुकूलणदीतीरे जंभियगामे बहिं सिलावट्टे।
छट्ठेणादावेंतो अवरण्हे पायछायाए।।३३।।
वइसाहजोण्णपक्खे दसमीए खवगसेडिमारूढो।
हंतूण घाइकम्मं केवलणाणं समावण्णो।।३४।।
एवं छदुमत्थकालो परूविदो।
संपहि केवलकालो उच्चदे। तं जहा-वइसाहजोण्णपक्खएक्कारसिमादिं कादूण जाव पुण्णिमा त्ति पंच दिवसे ।५। पुणो जेट्ठप्पहुडि एगूणतीसवासाणि ।२९। तं चेव मासमादिं काऊण जाव आसउज्जो त्ति पंचमासे ।५। पुणो कत्तियमासकिण्ह-पक्खचोद्दसदिवसे च केवलणाणेण सह एत्थ गमिय णिव्वुदो ।१४। अमावासीए परिणिव्वाणपूजा सयलदेविंदेहि कया त्ति तं पि दिवसमेत्थेव पक्खित्ते पण्णारस दिवसा होंति। तेणेदस्स पमाणं वीसदिवसपंचमासाहि-यएगूणतीसवासमेत्तं होदि ।२९।५।२०।
एत्थुवउज्जंतीओ गाहाओ-
वासाणूणत्तीसं पंच य मासे य वीसदिवसे य।
चउविहअणगारेहिं बारहहि गणेहि विहरंतो।।३५।।
पच्छा पावाणयरे कत्तियमासे य किण्हचोद्दसिए।
सादीए रत्तीए सेसरयं छेत्तु णिव्वाओ।।३६।।
एवं केवलकालो परूविदो।
परिणिव्वुदे जिणिंदे चउत्थकालस्स जं भवे सेसं।
वासाणि तिण्णि मासा अट्ठ य दिवसा वि पण्णरसा।।३७।।
संपहि कत्तियमासम्मि पण्णारसदिवसेसु मग्गसिरादितिण्णिवासेसु अट्ठमासेसु च महावीरणिव्वाणगयदिवसादो गदेसु सावणमासपडिवयाए दुसमकालो ओदिण्णो ।३।८।१५। एदं कालं वड्माणजिणिंदाउअम्मि पक्खित्ते दसदिव-साहियपंचहत्त-रिवासमेत्तावसेसे चउत्थकाले सग्गादो वड्ढमाणजिंणिंदस्स ओदिण्ण्ा-कालो होदि ।७५।१०।
दोसु वि उवएसेसु को एत्थ समंजसो, एत्थ ण बाहइ जिब्भमेलाइरियवच्छओ, अलद्धोवदेसत्तादो दोण्णमेक्कस्स बाहाणुवलंभादो। किन्तु दोसु एक्केण होदव्वं। तं जाणिय वत्तव्वं।
एवमत्थकत्तारपरूवणा कदा।
संपहि गंथकत्तारपरूवणं कस्सामो। वयणेण विणा अत्थपदुप्पायणं ण संभवइ, सुहुमत्थाणं सण्णाए परूवणाणुववत्तीदो। ण चाणक्खराए झुणीए अत्थपदुप्पायणं जुज्जदे, अणक्खरभासतिरिक्खे मोत्तूणण्णेसिं तत्तो अत्थावगमाभावादो। ण च दिव्वज्झुणी अणक्खरप्पिया चेव, अट्ठारस-सत्तसयभास-कुभासप्पियत्तादो। तदो अत्थपरूवओ चेव गंथपरूवओ त्ति गंथकत्तारपरूवणा ण कायव्वा इदि ? ण एस दोसो, संखित्तसद्दरयणमणंतत्था-वगमहेदुभूदाणेगलिंगसंगयं बीजपदं णाम। तेसिमणेयाणं बीजपदाणं दुवाल-संगप्पयाणमट्ठारस-सत्तसयभास-कुभाससरूवाणं परूवओ अत्थकत्तारो णाम, बीजपदणिलीणत्थपरूवयाणं दुवालसंगाणं कारओ गणहरभडारओ गंथकत्तारओ त्ति अब्भुवगमादो। बीजपदाणं वक्खाणओ त्ति वुत्तं होदि। किमट्ठं तस्स परूवणा कीरदे ? गंथस्स पमाणत्तपदुप्पायणट्ठं। ण च राग-दोस-मोहोवहओ जहुत्तत्थ-परूवओ, तत्थ सच्चवयणणियमाभावादो। तम्हा तप्परूवणा कीरदे। तं जहा-पंचमहव्वयधारओ तिगुत्तिगुत्तो पंचसमिदो णट्ठट्ठमदो मुक्कसत्तभओ बीज-कोट्ठ-पदाणुसारि-संभिण्णसोदारत्तुवलक्खिओ उक्कट्ठोहिणाणेण असंखेज्जलोगमेत्त-कालम्मि तीदाणागद-वट्टमाणासेसपरमाणुपेरंतमुत्तिदव्वपज्जायाणं च पक्चक्खेण जाणंतओ तत्ततवलद्धीदो णीहारविवज्जिओ दित्ततवलद्धिगुणेण सव्वकालोववासो वि संतो सरीतेजुज्जोइयदसदिसो सव्वोसहिलद्धिगुणेण सव्वोसहसरूवो अणंतबलादो करंगुलियाए तिहुवणचालणक्खमो अमियासवीलद्धिबलेण अंजलिपुडणिव-दिदसयलाहारे अमियत्तणेण परिणमणक्खमो महातवगुणेण कप्परुक्खोवमो महाणसक्खीणलद्धिबलेण सगहत्थणिवदिदाहाराणमक्खयभावुप्पायओ अघोरतवमाहप्पेण जीवाणं मण-वयण-कायगयासेसदुत्थियत्तणिवारओ सयलविज्जाहि सेवियपादमूलो आयासचारणगुणेण रक्खियासेसजीवणिवहो वायाए मणेण य सयलत्थसंपादणक्खमो अणिमादिअट्ठगुणेहि जियासेसदेवणिवहो तिहुवणजणजेट्ठओ परोवदेसेण विणा अक्खराणक्खरसरूवासेसभासंतरकुसलो समवसरणजणमेत्तरूवधारित्तणेण अम्हम्हाणं भासाहि अम्हम्हाणं चेव कहदि त्ति सव्वेसिं पच्चउप्पायओ समवसरणजणसोदिंदिएसु सगमुहविणिग्गयाणेय-भासाणं संकरेण पवेसस्स विणिवारओ गणहरदेवो गंथकत्तारो, अण्णहा गंथस्स पमाणत्तविरोहादो धम्मरसाायणेण समोसरणजणपोसणाणुववत्तीदो। एत्थुववज्जंती गाहा-
बुद्धि-तव-विउवणोसह-रस-बल-अक्खीण-सुस्सरत्तादी।
ओहि-मणपज्जवेहि य हवंति गणवालया सहिया।।३८।।
संपहि वड्ढमाणतित्थगंथकत्तारो वुच्चदे-
पंचेव अत्थिकाया छज्जीवणिकाया महव्वया पंच।
अट्ठ य पवयणमादा सहेउओ बंध-मोक्खो य।।३९।।
को होदि त्ति सोहम्मिंदचालणादो जादसंदेहेण पंच-पंचसयंतेवासि-सहियभादुत्तिदयपरिवुदेण माणत्थंभदंसणेणेव पणट्ठमाणेण वड्ढमाणविसोहिणा वड्ढमाणजिणिंददंसणे वणट्ठासंखेज्जभवज्जियगरुवकम्मेण जिणिंदस्स तिपदाहिणं करिय पंचमुट्ठीए वंदिय हियएण जिणं झाइय पडिवण्णसंजमेण विसोहिबलेण अंतोमुहुत्तस्स उप्पण्णासेसगणिंदलक्खणेण उवलद्धजिणवयणविणिग्गयबीजपदेण गोदमगोत्तेण बम्हणेण इंदभूदिणा आयार-सूदयद-ट्ठाण-समवाय-वियाहपण्णत्ति-णाहधम्मकहोवासयज्झयणंतयडदस-अणुत्तरोववादियदस-पण्णवायरण-विवायसुत्त-दिट्ठिवादाणं सामाइय-चउवीसत्थय-वंदणा-पडिक्कमण-वइणइय-किदियम्म-दसवेयालि-उत्तरज्झयण-कप्पववहार-कप्पाकप्प-महाकप्प-पुंडरीय-महापुंडरीय-णिसिहियाणं चोद्दसपइण्णयाणमंग-बज्झाणं च सावणमासबहुल-पक्खजुगादिपडिवयपुव्वदिवसे जेण रयणा कदा तेणिंदभूदि भडारओ वड्ढमाण-जिणतित्थगंथकत्तारो। उत्तं च-
वासस्स पढममासे पढमे पक्खम्मि सावणे बहुले।
पाडिवदपुव्वदिवसे तित्थुप्पत्ती दु अभिजिम्मि।।४०।।
एवं उत्तरतंतकत्तारपरूवणा कदा।
कर्ता दो प्रकार है-अर्थकर्ता और ग्रंथकर्ता। उनमें अर्थकर्ता भगवान् महावीर हैं।
तीर्थंकर की उत्पत्ति किस क्षेत्र में हुई है ? जो समवसरणमण्डल सूर्यमण्डल के समान समवृत्त अर्थात् गोल है, बारह योजन प्रमाण विस्तार और आयाम से युक्त है, एक इन्द्रनील मणिमय शिला से घटित है, पाँच रत्नों व सुवर्ण से निर्मित और प्रकाशमान तेज से संयुक्त ऐसे चार उन्नत गोपुर युक्त धूलिसाल से जिसका पर्यन्त भाग घिरा हुआ है, उसके भीतर तीन प्राकारों से वेष्टित तीन कटिनी युक्त पीठ के ऊपर स्थित मणिमय दैदीप्यमान दीर्घ चार मानस्तंभों से विशिष्ट व विकसित उत्पल, कंदोट्ट (नील कमल) एवं अरविंद आदि पुष्पों से व्याप्त ऐसी नन्दोत्तरादि वापियों के समूह से जिसमें धूलिप्राकार का अभ्यन्तर भाग परिपूर्ण है, जो नौ निधियों से सहित व एक सौ आठ संख्या से उपलक्षित आठ मंगलद्रव्यों से परिपूर्ण ऐसे चार गोपुरों से व्यवहित स्वच्छ जल युक्त खातिका से वेष्टित है, इसके आगे चार वीथियों से व्यवहित व नाना प्रकार के पुष्पों के भार से उन्नत ऐसे वल्लीवन से परिवेष्टित है, इसके आगे अत्यन्त रक्त सुवर्ण से निर्मित एक सौ आठ संख्या युक्त आठ मंगल द्रव्य, नौ निधियों एवं समस्त आभरणों से सहित, धवल, अत्यन्त ऊँचे चार गोपुर युक्त प्राकार से सुशोभित है, इसके आगे चार गोपुरद्वारों के अभ्यन्तर भाग में दोनों पार्श्वभागों में स्थित, जलते हुए सुगंध द्रव्यों के गंध से भुवन को आमोदित करने वाले ऐसे दो-दो धूपघटों से संयुक्त है, इसके आगे तीन भूमियों से संयुक्त अत्यन्त धवल चांदी की राशि से निर्मित, अपने अवयवों में लगे हुए सुरलोक के श्रेष्ठ मणिसमूह की अनेक वर्णवाली किरणों से आच्छादित, बजते हुए मृदंगसमूह के शब्द से जीवलोक को बहरा करने वाले तथा बत्तीस अप्सराओं से सम्बद्ध बत्तीस नाटकों से सहित ऐसे दो-दो प्रासादों से भूषित है, चार महापथों के बीच में स्थित मृदु, सुगंधित एवं नेत्रों को हरने वाले वर्णों से युक्त सुरलोक के रत्नों से निर्मित ऊँचे वृक्षों से संयुक्त, अनेक प्रकार की उत्तम सुगंध में आसक्त हुए भ्रमरों के मधुर शब्द से विराजित नाना प्रकार के पर्वत, नदी, सरोवर व मण्डपसमूहों से मण्डित तथा चारों पार्श्वभागों में स्थित जिनेन्द्र-चन्द्र के प्रतिबिम्ब के संबंध से पूजा को प्राप्त हुए चैत्यवृक्षों से सहित ऐसे अशोक, सप्तपर्ण, चम्पक व आम्र वनों से अतिशय शोभित है, इसके आगे चांदी से निर्मित चार गोपुरों से सम्बद्ध व सुवर्ण से निर्मित ऐसी वनवेदिका से वेष्टित है, इसके आगे चार वीथियों के मध्य भागों में स्थित, स्थिर व स्थूल स्वर्गलोक के मणिमय स्तंभों से संयुक्त प्रत्येक एक सौ आठ संख्या से युक्त एक-एक दिशा में दश से गुणित एक सौ आठ (१०८²१०·१०८०), ऐसी माला-अम्बराध्व अर्थात् सूर्य और चन्द्र-अब्ज-मयूर-गरुड़-गज-सिंह-वृषभ-हंस और चक्र के चिन्ह से युक्त ध्वजाओं के समूह से घिरा हुआ है, इसके आगे एक सौ आठ मंगल द्रव्य व नौ निधियों को धारण करने वाले चार गोपुरों से मण्डित, अनेक प्रकार के मणि व रत्नों से विचित्र देहवाले तथा सैकड़ों आभरण व तोरणों से सहित द्वारों से संयुक्त ऐसे सुवर्णप्राकार से युक्त है, उसके भीतर पूर्व के समान जलते हुए सुगंध द्रव्यों को मध्य में धारण करने वाले दो-दो धूपघटों से युक्त और मृदंग के मधुर शब्द से विराजित तीन भूमियों वाले धवल घरों से उन्नत है, वहाँ पर ही चार वीथियों के अन्तरालों में संकल्पित नाना प्रकार फलों के देने में समर्थ, गुंजार करने वाले भ्रमर व सुन्दर गले वाली कोयलों के समूह से व्याप्त, अपने किरणसमूह से आकाश को आच्छादित करने वाले, अनेक प्रकार के पुर-पर्वत-नदी-सरोवर-हिंडोलों एवं लताग्रहों से संयुक्त, चार गोपुरों से सम्बद्ध सुवर्णमय वनवेदिका- रूप मर्यादा वाले तथा सिद्धप्रतिमाओं से दीप्त सिद्धार्थ वृक्षों से पवित्र किये गये ऐसे कल्पवृक्षवनों से विभूषित है, इसके आगे पद्मरागमणिमय देह से संयुक्त, अपने अंग से निकलने वाले तेज से आकाश को ताम्रवर्ण करने वाले, अपने सब अंगों से जिनेन्द्र-चन्द्र को धारण करने वाले, मणिमय तोरणों से अन्तरित, चार वीथियों के अन्तरालों में स्थित धवल व निर्मल प्रासादों से विभूषित, ऐसे वीथियों के मध्य में स्थित नौ-नौ स्तूपों से व्याप्त है, इसके आगे आकाश-स्फटिकमणि से निर्मित तथा एक सौ आठ अष्टमंगल-द्रव्यों एवं नौ निधियों से सनाथ व पद्मरागमणि से निर्मित गोपुरों वाले प्राकार से अभिनन्दित है, पीठ की प्रथम कटनी व स्फटिक-प्राकार से लगी हुई और स्फटिकमणि शिला से निर्मित देहवाली सोलह भित्तियों से विभक्त किये गये, मणिमय स्तंभों से उद्धृत व एक आकाश-स्फटिक निर्मित शिला मण्डप से आच्छादित, स्वर्गलोक के श्रेष्ठ सुगंध गंधद्रव्य को धारण करने वाले, चतुर्विध मुनिसंघ, कल्पवासिनी, मनुष्यनी, ज्योतिष्कदेवी, व्यन्तरदेवी, भवनवासिदेवी, भवनवासीदेव, वानव्यन्तरदेव, ज्योतिषीदेव, कल्पवासीदेव, मनुष्य व तिर्यंचों से क्रमश: संयुक्त, ऐसे बारह कोठों से विराजित है, जिसके मस्तक के ऊपर वर्धमान भगवानरूपी सूर्य स्थित है, जिसकी द्वितीय कटनी पर आठ ध्वजाएँ व मंगलद्रव्य रखे हुए हैं, जो (प्रथम कटनी पर) मस्तक पर स्थित धर्मचक्र से विराजित यक्षों के शरीर से संयुक्त है, मणियों से निर्मित है तथा उन्नत वर्धमान जिनके प्रभामण्डलयुक्त तेज से सहित है, ऐसे तीन कटिनीयुक्त पीठ से अंधकार को नष्ट करने वाला है, गिरती हुई पुष्पवृष्टि से निरन्तर किये गये मंगल उपहार से युक्त है, अनेक कोड़ाकोड़ी मधुर स्वर वाले वादित्रों के शब्द से त्रिभुवनरूपी भवन को बहरा करने वाला है, मरकतमणि से निर्मित स्कंध व उपस्कंध से सहित, पद्मरागमणिमय प्रवालांकुरों (पत्तों) से युक्त, नाना प्रकार के फलों से युक्त, भ्रमर, कोयल व मधुकर के मधुर स्वरों से विराजित तथा जिनशासन के अशोक अर्थात् आत्मसुख के चिन्हस्वरूप अशोक वृक्ष से समस्त जीवों के शोक समूह को नष्ट करने वाला है, चन्द्रकिरणों के समान धवल, कुछ कम एक योजन विस्तार वाले, स्वच्छ धवल एवं स्थूल मोतियों की मालाओं के समूह से शोभायमान पर्यन्त भाग से संयुक्त तथा वर्धमान भगवान् के तीनों लोकों के अधिपतित्व के चिन्हरूप ऐसे गगनस्थित तीन छत्रों से सुशोभित है, पंचशैलपुर अर्थात् राजगृह नगर के नैऋत्य दिशाभाग में अत्यन्त विस्तृत विपुलाचल के मस्तक पर स्थित है तथा जो देवों द्वारा रचे गये चार द्वारों से गंगा के प्रवाह के समान प्रवेश करने वाले देव, विद्याधर एवं मनुष्यजनों को मोहित करने वाला है, ऐसे समवसरणमण्डल में जिनेन्द्रदेव के शरीर की किरणोंरूप क्षीरसमुद्र में डूबी हुई समस्त देह से संयुक्त, यक्षेन्द्रों के हाथों के समूहों से ढोरे गये चामरों से आच्छादित आठ दिशाओं को विषय करने वाले और दिव्य आमोद-सुगन्धयुक्त एवं देवों के श्रेष्ठ अनेक मणियों के समूह से रचे गये गंधकुटीरूप प्रासाद में स्थित सिंहासन पर आरूढ़ वर्धमान भट्टारक ने तीर्थ उत्पन्न किया।
इस प्रकार के भाव से युक्त वर्धमान भट्टारक ने तीर्थ की उत्पत्ति की।
अब द्रव्य, क्षेत्र और भाव की प्ररूपणाओं के संस्कारार्थ कालप्ररूपणा करते हैं। वह इस प्रकार है-अवसर्पिणी और उत्सर्पिणी के भेद से काल दो प्रकार है। जिस काल में बल, आयु व उत्सेध का उत्सर्पण अर्थात् वृद्धि होती है वह उत्सर्पिणी काल है। जिस काल में उनकी हानि होती है वह अवसर्पिणी काल है। उनमें प्रत्येक सुखमासुखमादिक के भेद से छह प्रकार है। उनमें इस भरतक्षेत्र के अवसर्पिणी के चतुर्थ दुखमासुखमा काल में नौ दिन व छह मासों से अधिक तेतीस वर्षों के (३३ वर्ष ६ मास ९ दिन) शेष रहने पर तीर्थ की उत्पत्ति हुई। कहा भी है-
इसी अवसर्पिणी के चतुर्थ काल के अंतिम भाग में कुछ कम चौंतीस वर्ष प्रमाण काल के शेष रहने पर (धर्मतीर्थ की उत्पत्ति हुई)।।२५।।
वह इस प्रकार से-पन्द्रह दिन और आठ मास अधिक पचहत्तर वर्ष चतुर्थ काल में शेष रहने पर (७५ व. ८ मा. १५ दि.) पुष्पोत्तर विमान से आषाढ़ शुक्ल षष्ठी के दिन बहत्तर वर्ष प्रमाण आयु से युक्त और तीन ज्ञान के धारक महावीर भगवान् गर्भ में अवतीर्ण हुए। इसमें तीस वर्ष कुमारकाल, बारह वर्ष उनका छद्मस्थकाल, केवलिकाल भी तीस वर्ष, इस प्रकार इन तीन कालों का योग बहत्तर वर्ष होते हैं। इनको पचहत्तर वर्षों में से कम करने पर वर्धमान जिनेन्द्र के मुक्त होने पर जो शेष चतुर्थकाल रहता है, उसका प्रमाण होता है। इसमें छ्यासठ दिन कम केवलिकाल के जोड़ने पर नौ दिन और छह मास अधिक तेतीस वर्ष चतुर्थ काल में शेष रहते हैं।
शंका-केवलिकाल में छ्यासठ दिन कम किसलिए किये जाते हैं ?
समाधान-क्योंकि, केवलज्ञान के उत्पन्न होने पर भी उनमें तीर्थ की उत्पत्ति नहीं हुई।
शंका-इन दिनों में दिव्यध्वनि की प्रवृत्ति किसलिए नहीं हुई ?
समाधान-गणधर का अभाव होने से उक्त दिनों में दिव्यध्वनि की प्रवृत्ति नहीं हुई।
शंका-सौधर्म इन्द्र ने उसी क्षण में ही गणधर को उपस्थित क्यों नहीं किया ?
समाधान-नहीं किया, क्योंकि, काललब्धि के बिना असहाय सौधर्म इन्द्र के, उनको उपस्थित करने की शक्ति का उस समय अभाव था।
शंका-अपने पादमूल में महाव्रत को स्वीकार करने वाले को छोड़ अन्य का उद्देश्य कर दिव्यध्वनि क्यों नहीं प्रवृत्त होती ?
समाधान-नहीं होती, क्योंकि, ऐसा स्वभाव है और स्वभाव दूसरों के प्रश्न के योग्य नहीं होता, क्योंकि, ऐसा होने पर अव्यवस्था होती है।
इस कारण चतुर्थ काल में कुछ कम चौंतीस वर्ष शेष रहने पर तीर्थ की उत्पत्ति हुई, यह सिद्ध है।
अन्य कितने ही आचार्य पाँच दिन और आठ मासों से कम बहत्तर वर्ष प्रमाण वर्धमान जिनेन्द्र की आयु बतलाते हैं (७१ व. ३ मा. २५ दि.)। उनके अभिप्रायानुसार गर्भस्थ, कुमार, छद्मस्थ और केवलज्ञान के कालों की प्ररूपणा करते हैं। वह इस प्रकार है-आषाढ शुक्ल पक्ष षष्ठी के दिन कुण्डलपुर नगर के अधिपति नाथवंशी सिद्धार्थ नरेन्द्र की त्रिशला देवी के गर्भ में आकर और वहाँ आठ दिन अधिक नौ मास रहकर चैत्र शुक्ल पक्ष की त्रयोदशी की रात्रि में उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र में जन्म लिया है। यहाँ आषाढ़ शुक्ल षष्ठी को आदि करके पूर्णिमा तक दश दिन होते हैं (१० दि.)। पुन: श्रावण मास को आदि करके आठ मास गर्भ में बिताकर चैत्र मास में शुक्ल पक्ष की त्रयोदशी को उत्पन्न हुए थे, अत: अट्ठाईस दिन चैत्र मास में प्राप्त होते हैं। इनको पूर्वोक्त दश दिनों में मिला देने पर आठ दिन सहित एक मास प्राप्त होता है। उसे आठ मासों में मिलाने पर आठ दिन अधिक नौ मास गर्भस्थकाल होता है। उसकी संदृष्टि (९ मा. ८ दि.) यहाँ उपयुक्त गाथाएँ-
वर्धमान भगवान् अच्युत कल्प में देवों से पूजित हो दिव्यप्रभाव से संयुक्त भोगों का अनुभव कर पुन: पुष्पोत्तर नामक विमान से च्युत होकर कुछ कम बहत्तर वर्ष प्रमाण उत्कृष्ट आयु को प्राप्त करते हुए आषाढ़ शुक्ल पक्ष की षष्ठी के दिन योनि को प्राप्त हुए अर्थात् गर्भ में आये।।२६-२७।।
तत्पश्चात् कुण्डपुररूप उत्तम पुर के नरपति सिद्धार्थ क्षत्रिय के नाथ कुल में सैकड़ों देवियों से सेव्यमान त्रिशला देवी के (गर्भ में) नौ मास और आठ दिन रहकर चैत्र मास के शुक्ल पक्ष में त्रयोदशी की रात्रि में उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र में उत्पन्न हुए।।२८-२९।।
इस प्रकार गर्भस्थित काल की प्ररूपणा की है।
अब कुमारकाल को कहते हैं-चैत्र मास के दो दिन (२), वैशाख को आदि लेकर अट्ठाईस वर्ष (२८), पुन: वैशाख को आदि करके कार्तिक तक सात मास को (७) कुमार स्वरूप से बिताकर पश्चात् मगसिर कृष्ण पक्ष की दशमी के दिन दीक्षार्थ निकले थे अत: इस काल का प्रमाण बारह दिन और सात मास अधिक अट्ठाईस वर्ष मात्र होता है (२८ वर्ष, ७ मास, १२ दिन)। यहाँ उपयुक्त गाथाएँ-
वर्धमान स्वामी अट्ठाईस वर्ष सात मास और बारह दिन देवकृत श्रेष्ठ मानुषिक सुख का सेवन करके आभिनिबोधिक ज्ञान से प्रबुद्ध होते हुए षष्ठोपवास के साथ मगसिर कृष्ण दशमी के दिन गृहत्याग करके सुरकृत महिमा का अनुभव कर तपकल्याण द्वारा पूज्य हुए।।३०-३१।।
इस प्रकार कुमारकाल की प्ररूपणा की है।
अब छद्मस्थकाल कहते हैं, वह इस प्रकार है-मगसिर कृष्ण पक्ष की एकादशी को आदि करके मगसिर की पूर्णिमा तक बीस दिन (२०), पुन: पौष मास को आदि करके बारह वर्ष (१२), पुन: उसी मास को आदि करके चार मास (४) और वैशाख शुक्ल पक्ष की दशमी तक वैशाख के पच्चीस दिनों को छद्मस्थ स्वरूप से बिताकर वैशाख शुक्ल पक्ष की दशमी के दिन ऋजुकूला नदी के तीर पर जृंभिकाग्राम के बाहर पष्ठोपवास के साथ शिलापट्ट पर आतापन योग के साथ अपराह्ण काल में पादपरिमित छाया के होने पर केवलज्ञान उत्पन्न किया इसलिए इस काल का प्रमाण पन्द्रह दिन और पाँच मास अधिक बारह वर्ष मात्र होता है (१२ वर्ष ५ मास १५ दिन)। यहाँ उपयुक्त गाथाएँ-
रत्नत्रय से विशुद्ध महावीर भगवान् ने बारह वर्ष, पाँच मास और पन्द्रह दिन छद्मस्थ अवस्था में बिताकर ऋजुकूला नदी के तीर पर जृम्भिका ग्राम में बाहर शिलापट्ट पर षष्ठोपवास के साथ आतापन योग युक्त होते हुए अपराण्ह काल में पादपरिमित छाया के होने पर वैशाख शुक्ल पक्ष की दशमी के दिन क्षपक श्रेणी पर आरूढ़ होकर, घातिया कर्मों को नष्ट कर केवलज्ञान को प्राप्त किया।।३२-३४।।
इस प्रकार छद्मस्थकाल की प्ररूपणा की।
अब केवलज्ञान कहते हैं, वह इस प्रकार है-वैशाख शुक्ल पक्ष की एकादशी को आदि करके पूर्णिमा तक पाँच (५) दिन पुन: ज्येष्ठ से लेकर उनतीस वर्ष (२९), उसी मास को आदि करके आसोज तक पाँच मास (५) पुन: कार्तिक मास के कृष्ण पक्ष के चौदह दिनों को भी केवलज्ञान के साथ यहाँ बिताकर मुक्ति को प्राप्त हुए (१४)। चूँकि अमावस्या के दिन सब देवेन्द्रों ने परिनिर्वाणपूजा की थी, अत: उस दिन को भी इसी में मिलाने पर पन्द्रह दिन होते हैं। इस कारण इसका प्रमाण बीस दिन और पाँच मास अधिक उनतीस वर्ष मात्र होता है, (२९ व. ५ मा. २० दि.)। यहाँ उपयुक्त गाथाएँ-
भगवान् महावीर उनतीस वर्ष, पाँच मास और बीस दिन चार प्रकार के अनगारों व बारह गणों के साथ विहार करते हुए पश्चात् पावा नगर में कार्तिक मास में कृष्ण पक्ष की चतुर्दशी को स्वाति नक्षत्र में रात्रि को शेष रज अर्थात् अघातिया कर्मों को नष्ट करके मुक्त हुए।।३५-३६।।
इस प्रकार केवलिकाल की प्ररूपणा की।
महावीर जिनेन्द्र के मुक्त होने पर चतुर्थ काल का जो शेष है, वह तीन वर्ष, आठ मास और पन्द्रह दिन प्रमाण है।।३७।।
अब भगवान महावीर के निर्वाणगत दिन से कार्तिक मास में पन्द्रह दिन, मगसिर को आदि लेकर तीन वर्ष आठ मासों के बीतने पर श्रावण मास की प्रतिपदा के दिन दुखमा काल अवतीर्ण हुआ (३ व. ८ मा. १५ दि.)। इस काल को वर्धमान जिनेन्द्र की आयु में मिला देने पर दश दिन अधिक पचहत्तर वर्ष मात्र चतुर्थ काल के शेष रहने पर वर्धमान जिनेन्द्र के स्वर्ग से अवतीर्ण होने का काल होता है (७५ व. १० दि.)।
उक्त दो उपदेशों में कौन सा उपदेश यथार्थ है, इस विषय में एलाचार्य का शिष्य (वीरसेन स्वामी) अपनी जीभ नहीं चलाता अर्थात् कुछ नहीं कहता, क्योंकि, न तो इस विषय का कोई उपदेश प्राप्त है और न दो में से एक में कोई बाधा ही उत्पन्न होती है किन्तु दोनों में एक ही सत्य होना चाहिए, उसे जानकर कहना उचित है।
इस प्रकार अर्थकर्ता की प्ररूपणा की।
अब ग्रंथकर्ता की प्ररूपणा करते हैं।
शंका-वचन के बिना अर्थ का व्याख्यान संभव नहीं है, क्योंकि, सूक्ष्म पदार्थों की संज्ञा अर्थात् संकेत द्वारा प्ररूपणा नहीं बन सकती। यदि कहा जाये कि अनक्षरात्मक ध्वनि द्वारा अर्थ की प्ररूपणा हो सकती है, सो यह भी योग्य नहीं है, क्योंकि, अनक्षर भाषायुक्त तिर्यंचों को छोड़कर अन्य जीवों को उससे अर्थज्ञान नहीं हो सकता और दिव्यध्वनि अनक्षरात्मक ही हो, सो भी नहीं है, क्योंकि, वह अठारह भाषा एवं सात सौ कुभाषा स्वरूप है। इसी कारण चूँकि अर्थ का प्ररूपक ही ग्रंथ का प्ररूपक होता है, अत: ग्रंथकर्ता प्ररूपणा नहीं करना चाहिए ?
समाधान-यह कोई दोष नहीं है, क्योंकि संक्षिप्त शब्दरचना से सहित व अनन्त अर्थों के ज्ञान के हेतुभूत अनेक चिन्हों से संयुक्त बीजपद कहलाता है। अठारह भाषा व सात सौ कुभाषास्वरूप द्वादशांगात्मक उन अनेक बीजपदों का प्ररूपण अर्थकर्ता है तथा बीजपदों में लीन अर्थ के प्ररूपक बारह अंगों के कर्ता गणधर भट्टारक ग्रंथकर्ता हैं, ऐसा स्वीकार किया गया है। अभिप्राय यह कि बीजपदों का जो व्याख्याता है, वह ग्रंथकर्ता कहलाता है।
शंका-उक्त कर्ता की प्ररूपणा किसलिए की जाती है ?
समाधान-ग्रंंथ की प्रमाणता को बतलाने के लिए कर्ता की प्ररूपणा की जाती है। राग, द्वेष व मोह से युक्त जीव यथोक्त अर्थों का प्ररूपक नहीं हो सकता, क्योंकि, उसमें सत्य वचन के नियम का अभाव है। इसी कारण उसकी प्ररूपणा की जाती है, वह इस प्रकार है-
पाँच महाव्रतों के धारक, तीन गुप्तियों से रक्षित, पाँच समितियों से युक्त, आठ मदों से रहित, सात भयों से मुक्त, बीज, कोष्ठ, पदानुसारी व सम्भिन्नश्रोतृत्व बुद्धियों से उपलक्षित, प्रत्यक्षभूत उत्कृष्ट अवधिज्ञान से असंख्यातलोकमात्र काल में अतीत, अनागत एवं वर्तमान परमाणुपर्यन्त समस्त मूर्त द्रव्य व उनकी पर्यायों को जानने वाले, तप्ततप लब्धि के प्रभाव से मल-मूत्र रहित, दीप्ततप लब्धि के बल से सर्वकाल उपवास युक्त होकर भी शरीर के तेज से दशों दिशाओं को प्रकाशित करने वाले सर्वोषधि लब्धि के निमित्त से समस्त औषधियों स्वरूप, अनन्त बलयुक्त होने से हाथ की कनिष्ठ अंगुलि द्वारा तीनों लोकों को चलायमान करने में समर्थ, अमृतस्रव आदि ऋद्धियों के बल से हस्तपुट में गिरे हुए सब आहारों को अमृतस्वरूप से परिणमाने में समर्थ, महालब्धिरूप तप गुण से कल्पवृक्ष के समान, अक्षीणमहानस लब्धि के बल से अपने हाथों में गिरे हुए आहारों की अक्षयता के उत्पादक, अघोरतप ऋद्धि के माहात्म्य से जीवों के मन, वचन एवं कायगत समस्त कष्टों को दूर करने वाले, सम्पूर्ण विद्याओं के द्वारा सेवित चरणमूल से संयुक्त आकाशचारण गुण से सब जीव समूहों की रक्षा करने वाले, वचन एवं मन से समस्त पदार्थों के सम्पादन करने में समर्थ अणिमादिक आठ गुणों के द्वारा सब देवसमूहों को जीतने वाले, तीनों लोकों के जनों में श्रेष्ठ, परोपदेश के बिना अक्षर व अनक्षररूप सब भाषाओं में कुशल, समवसरण में स्थित जनमात्र के रूप के धारी होने से ‘हमारी-हमारी भाषाओं से हम-हमको ही कहते हैं’, इस प्रकार सबको विश्वास कराने वाले तथा समवसरणस्थ जनों के कर्ण इन्द्रियों में अपने मुँह से निकली हुई अनेक भाषाओं के सम्मिश्रित प्रवेश के निवारक ऐसे गणधर देव ग्रंथकर्ता हैं, क्योंकि ऐसे स्वरूप के बिना ग्रंथ की प्रमाणता का विरोध होने से धर्म-रसायन द्वारा समवसरण के जनों का पोषण बन नहीं सकता। यहाँ उपयुक्त गाथा-
गणधर देव बुद्धि, तप, विक्रिया, औषधि, रस, बल, अक्षीण, सुस्वरत्वादि ऋद्धियों तथा अवधि एवं मन:पर्ययज्ञान से सहित होते हैं।।३८।।
अब वर्धमान जिनके तीर्थ में ग्रंथकर्ता को कहते हैं-
पाँच अस्तिकाय, छह जीवनिकाय, पाँच महाव्रत, आठप्रवचनमाता अर्थात् पाँच समिति और तीन गुप्ति तथा सहेतुक बंध और मोक्ष।।३९।।
‘उक्त पाँच अस्तिकायादिक क्या हैं’? ऐसे सौधर्मेन्द्र के प्रश्न से संदेह को प्राप्त हुए पाँच सौ-पाँच सौ शिष्यों से सहित तीन भ्राताओं से वेष्टित, मानस्तंभ के देखने से ही मान से रहित हुए, वृद्धि को प्राप्त होने वाली विशुद्धि से संयुक्त, वर्धमान भगवान के दर्शन करने पर असंख्यात भवों में अर्जित महान् कर्मों को नष्ट करने वाले, जिनेन्द्र देव की तीन प्रदक्षिणा करके पंच मुष्टियों से अर्थात् पाँच अंगों द्वारा भूमिस्पर्शपूर्वक वंदना करके एवं हृदय से जिन भगवान् का ध्यान कर संयम को प्राप्त हुए, विशुद्धि के बल से मुहूर्त के भीतर उत्पन्न हुए समस्त गणधर के लक्षणों से संयुक्त तथा जिनमुख से निकले हुए बीजपदों के ज्ञान से सहित ऐसे गौतम गोत्र वाले इन्द्रभूति बाह्मण द्वारा आचारांग, सूत्रकृतांग, स्थानांग, समवायांग, व्याख्याप्रज्ञप्तिअंग, ज्ञातृधर्मकथांग, उपासकाध्ययननांग, अन्तकृत्दशांग, अनुत्तरोपपादिकदशांग, प्रश्नव्याकरणांग, विपाकसूत्रांग व दृष्टिवादांग, इन बारह अंगों तथा सामायिक, चतुर्विंशतिस्तव, वंदना, प्रतिक्रमण, वैनयिक, कृतिकर्म, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, कल्पव्यवहार, कल्पाकल्प, महाकल्प, पुण्डरीक, महापुण्डरीक व निषिद्धिका, इन अंगबाह्य चौदह प्रकीर्णकों की श्रावण मास के कृष्ण पक्ष में युग के आदिम प्रतिपदा के पूर्व दिन में रचना की थी, अतएव इन्द्रभूति भट्टारक वर्धमान जिनेन्द्र के तीर्थ में ग्रंथकर्ता हुए। कहा भी है-
वर्ष के प्रथम मास व प्रथम पक्ष में श्रावण कृष्ण प्रतिपदा के पूर्व दिन में अभिजित् नक्षत्र में तीर्थ की उत्पत्ति हुई।।४०।।
इस प्रकार उत्तरतंत्रकर्ता की प्ररूपणा की।