१अधुना द्रव्य-क्षेत्र-भावप्ररूपणानां संस्कारार्थं कालप्ररूपणा क्रियते। तद्यथा-द्विविध: काल: अवसर्पिण्युत्सर्पिणीभेदेन। यत्र बलायुरुत्सेधानामुत्सर्पणं वृद्धिर्भवति स: काल उत्सर्पिणी, यत्र हानि: सोऽवसर्पिणी। तत्र एवैक: सुषम-सुषमादिभेदेन षड्विध:। तत्रैतस्य भरतक्षेत्रस्य अवसर्पिण्याश्चतुर्थे दु:षमसुषमकाले नवभिर्दिवसै: षड्भिर्मासैश्चाधिकत्रयस्त्रिंशद्वर्षावशेषे तीर्थोत्पत्तिर्जाता।
उक्तं च-
इम्मिस्से वसप्पिणीए चउत्थकालस्स पच्छिमे भाए।
चोत्तीसवाससेसे किंचिविसेसूणकालम्मि।।
तद्यथा-पञ्चदशदिवसैरष्टभिर्मासैश्चाधिकं पञ्चसप्ततिवर्षावशेषे चतुर्थकाले पुष्पोत्तरविमानादाषाढस्य शुक्लपक्षे षष्ठ्यां महावीरो द्वासप्ततिवर्षायुष्क: त्रिज्ञानधर: त्रिशलामहाराज्ञ्या, गर्भमवतीर्ण:। तत्र त्रिंशद्वर्षाणि कुमारकाल:, तस्य द्वादशवर्षाणि छद्मस्थकाल:, केवलिकालोऽपि त्रिंशद् वर्षाणि, एतेषां त्रयाणां कालानां समासो द्वासप्ततिवर्षाणि। एतानि पंचसप्ततिवर्षेषु शोधिते वर्द्धमानजिनेन्द्रे निर्वाणगते सति य: शेषश्चतुर्थकाल-स्तस्य प्रमाणं भवति। एतस्मिन् षट्षष्टिदिवसोन-केवलिकाले प्रक्षिप्ते नवदिवसषण्मासाधिकत्रय-स्त्रिंशद्वर्षाणि चतुर्थ-कालेऽवशेषाणि भवन्ति।
षट्षष्टिदिवसापनयनं केवलिकाले किमर्थं क्रियते ?
केवलज्ञाने समुत्पन्नेऽपि तत्र तीर्थानुत्पत्ते:।
दिव्यध्वने: किमर्थं तत्राप्रवृत्ति: ?
गणीन्द्राभावात्।
सौधर्मेन्द्रेण तत्क्षणे चैव गणीन्द्र: किन्न उपस्थित: कृत: ?
काललब्ध्या विनाऽसहायस्य देवेन्द्रस्य तदुपस्थितकरणशक्तेरभावात्।
स्वकपादमूले प्रतिपन्नमहाव्रतं मुक्त्वान्यमुद्दिश्य दिव्यध्वनि: किन्न प्रवर्तते ?
स्वाभाविकात्। न च स्वभाव: परपर्यनुयोगार्ह: अव्यवस्थापत्ते:। तस्मात् चतुस्त्रिंशद्वर्षशेषे किंचित् शेषोनचतुर्थकाले तीर्थोत्पत्तिर्जातेति सिद्धम्।
अन्ये केप्याचार्या: पंचभि: दिवसैरष्टभिर्मासैश्च न्यूनानि द्वासप्ततिवर्षाणि वर्द्धमानजिनेन्द्रायुष्कं प्ररूपयन्ति। तेषामभिप्रायेण गर्भस्थ-कुमार-छद्मस्थ-केवलकालानां प्ररूपणा क्रियते। तद्यथा-आषाढमासे शुक्लपक्षषष्ठ्यां कुंडलपुरनगराधिप-नाथवंशसिद्धार्थनरेन्द्रस्य त्रिशलादेव्या गर्भमागत्य तत्राष्टदिव-साधिकनवमासान् स्थित्वा चैत्रशुक्लपक्षत्रयोदश्यां उत्तराफाल्गुनीनक्षत्रे गर्भाद् निष्क्रान्त:। अत्राषाढशुक्लपक्षे षष्ठीमादिं कृत्वा यावत्पूर्णिमेति दश दिवसा भवन्ति (१०)। पुन: श्रावणमासमादिं कृत्वाष्टमासान् गर्भे गमयित्वा चैत्रमासे शुक्लपक्षे त्रयोदश्यामुत्पन्न इत्यष्टाविंशतिदिवसास्तत्र लभन्ते। एतेषु पूर्वोक्तदशदिवसेषु प्रक्षिप्तेषु अष्टदिवसाधिकनवमासा गर्भस्थकालो भवति (८ ± २८ · ३८ दिनाधिक ८ मास · ९ मास, ८ दिन)।
अत्रोपयोगिन्यो गाथा: सन्ति-
सुरमहिदो च्युदकप्पे भोगं दिव्वाणुभागमणुभूदो।
पुप्फुत्तरणामादो विमाणदो जो चुदो संतो।।१।।
बाहत्तरिवासाणि य थोवविहूणाणि लद्धपरमाऊ।
आसाढजोण्णपक्खे छट्ठीए जोणिमुवयादो।।२।।
कुंडपुरपुरवरिस्सर१-सिद्धत्थक्खत्तियस्स णाहकुले।
तिसलाए देवीए देवीसदसेवमाणाए।।३।।
अच्छित्ता णवमासे अट्ठ य दिवसे चइत्तसियपक्खे।
तेरसिए रत्तीए जादुत्तरफग्गुणीए दु२।।४।।
एवं गर्भस्थितकालप्ररूपणा कृता।
संप्रति कुमारकाल उच्यते-
चैत्रमासस्य द्वौ दिवसौ, वैशाखमासमादिं कृत्वाष्टाविंशतिवर्षाणि, पुन: वैशाखमादिं कृत्वा यावत्कार्तिकमास इति सप्तमासान् च कुमारत्वेन गमयित्वा ततो मार्गशीर्षे कृष्णपक्षे दशम्यां दीक्षार्थं निष्क्रान्त इति एतस्य कालस्य प्रमाणं द्वादशदिवस-सप्तमासाधिकाष्टाविंशतिवर्षमात्रं भवति। (२ दिने ± २८ वर्षाणि ± ७ मासा ± १० दिनानि · २८ वर्ष, ७ मास, १२ दिन)।
अत्रोपयोगिन्यो गाथा: सन्ति-
मणुवत्तणसुहमउलं देवकयं सेविऊण वासाइं।
अट्ठावीसं सत्त य मासे दिवसे य बारसयं।।५।।
आहिणिबोहियबुद्धो छट्ठेण य मग्गसीसबहुले दु।
दसमीए णिक्खंतो सुरमहिदो णिक्खमणपुज्जो१।।६।।
एवं कुमारकालप्ररूपणा कृता।
संप्रति छद्मस्थकाल उच्यते। तद्यथा-
मार्गशीर्षकृष्णपक्षैकादशीमादिं कृत्वा यावन्मार्गशीर्षपूर्णिमेति विंशतिदिवसान्, पुन: पौषमासमादिं कृत्वा द्वादशवर्षाणि, पुनस्तमेव मासमादिं कृत्वा चतुर्मासांश्च वैशाखमासशुक्लपक्षपंचविंशतिदिवसांश्च छद्मस्थत्वेन गमयित्वा वैशाखशुक्ल-पक्षदशम्यां ऋजुकूलानदीतीरे जृंभिकाग्रामस्य बाह्ये षष्ठोपवासेन शिलापट्टे आतापनयोगेनापराण्हे पादच्छायायां केवलज्ञानमुत्पादितम्। तेनैतस्य कालस्य प्रमाणं पञ्चदशदिवस-पंचमासाधिकद्वादशवर्षमात्रं भवति।
अत्रोपयोगिन्यो गाथा: सन्ति-
गमइय छदुमत्थत्तं बारसवासाणि पंच मासे य।
पंचरसाणि दिणाणि य तिरयणसुद्धो महावीरो।।७।।
उजुकूलणदीतीरे जंभियगामे बहिं सिलावट्टे।
छट्ठेणादावेंतो अवरण्हे पायछायाए।।८।।
वइसाहजोण्णपक्खे दसमीए खवगसेढिमारूढो।
हंतूण घाइकम्मं केवलणाणं समावण्णो१।।९।।
एवं छद्मस्थकालप्ररूपणा कृता।
संप्रति केवलिकाल उच्यते। तद्यथा-
वैशाखशुक्लपक्षैकादशीमादिं कृत्वा यावत्पूर्णिमेति पञ्चदिवसान्, पुनो ज्येष्ठप्रभृति एकोनत्रिंशद्वर्षाणि, तं चैव मासमादिं कृत्वा यावदाश्विनमास इति पञ्चमासान्, पुन: कार्तिकमासकृष्णपक्षचतुर्दशदिवसान् च केवलज्ञानेन सहात्र गमयित्वा निवृत:। अमावस्यायां परिनिर्वाणपूजा सकलदेवेन्द्रै: कृतेति तं पि दिवसमत्रैव प्रक्षिप्ते पञ्चदश दिवसा भवन्ति। तेनैतस्य प्रमाणं विंशतिदिवस-पञ्चमासाधिक-एकोनत्रिंशद्वर्षमात्रं भवति।
अत्रोपयोगिन्यो गाथा:-
वासाणूणत्तीसं पंच य मासे य वीसदिवसे य।
चउविहअणगारेहिं बारहहि गणेहि विहरंतो।।१०।।
पच्छापावाणयरे कत्तियमासे य किण्हचोद्दसिए।
सादीए रत्तीए सेसरयं छेत्तु णिव्वाओ१।।११।।
एवं केवलकाल: प्ररूपित:।
भगवतो महावीरस्य निर्वाणगते चतुर्थकाले कियत्कालोऽवशेष: इति कथ्यते-
परिणिव्वुदे जिणिंदे चउत्थकालस्स जं भवे सेसं।
वासाणि तिण्णि मासा अट्ठ य दिवसा वि पण्णरसा२।।१२।।
संप्रति वर्द्धमानजिनेन्द्रस्य निर्वाणप्राप्तदिवसात् कार्तिकमासे शुक्लपक्षे पंचदशदिवसेषु मार्गशीर्षादित्रिवर्षेषु अष्टमासेषु च गतेषु श्रावणमासप्रतिपत्तिथौ दु:षमकालोऽवतीर्ण:। एतत्कालं वर्धमानजिनेन्द्रायुषि प्रक्षिप्ते दशदिवसाधिकपंच-सप्ततिवर्षमात्रावशेषे चतुर्थकाले स्वर्गाद् वर्द्धमानजिनेन्द्रस्यावतीर्णकालो भवति।
अत्र श्रीमद्वीरसेनाचार्येण कथ्यते-
‘‘दोसु वि उवएसेसु को एत्थ समंजसो, एत्थ ण बाहइ जिब्भमेलाइरिय-वच्छओ, अलद्धोवदेसत्तादो दोण्णमेक्कस्स बाहाणुवलंभादो। किन्तु दोसु एक्केण होदव्वं। तं जाणिय वत्तव्वं।१’’
अथवा एतद् ज्ञातव्यं-प्रभो:, श्रीवर्द्धमानजिनेन्द्रस्य द्वासप्ततिवर्षायुर्भवति इति सामान्यकथनं वर्तते। पुनश्च एकसप्ततिवर्ष-त्रिमास-पंचविंशतिदिवसमात्र-मायुरिति विशेषकथनं बोद्धव्यम्।
एवं भगवान् महावीरस्वामी अर्थकर्ता कथ्यते इति निश्चेतव्यम् भवद्भि:।
अधुना ग्रन्थकर्तु: प्ररूपणा क्रियते-
अत्र कश्चिदाह-
ग्रन्थकर्तु: प्ररूपणाकरणस्यावश्यकता नास्ति, किंच-
वचनेन विनार्थप्रतिपादनं न संभवति, सूक्ष्मार्थाणां संज्ञाया: प्ररूपणानुपपत्ते:। न चानक्षरात्मक- ध्वनिभिरर्थप्रतिपादनं युज्यते, अनक्षरभाषायुक्ततिरश्चो मुक्त्वाऽन्येषां तत्तोऽर्थावगमाभावात्। न च दिव्यध्वनिर-नक्षरात्मवैâव, अष्टादश-महाभाषा-सप्तशतलघुभाषात्मकत्वात्। ततोऽर्थप्ररूपकश्चैव ग्रन्थप्ररूपक इति ग्रन्थकर्तृप्ररूपणा न कर्तव्या ?
आचार्यदेव: समाधत्ते-
नैष दोष:, संक्षिप्तशब्दरचनासहित-मनन्तार्थावगमहेतुभूतानेकलिंगसंगतं बीजपदं नाम। तेषामनेकानां बीजपदानां द्वादशांगात्मकानामष्टादशमहाभाषा-सप्तदशलघुभाषास्वरूपाणां प्ररूपकोऽर्थकर्ता नाम, बीजपदनिलीनार्थप्ररूपकानां द्वादशांगानां कारको गणधरभट्टारको ग्रन्थकर्त्तेति अभ्युपगमात्।
अभिप्रायमेतत्-बीजपदानां व्याख्याता य: स एवार्थकर्ता भवतीति कथ्यते।
किमर्थं तस्य प्ररूपणा क्रियते ?
ग्रन्थस्य प्रमाणत्वप्रतिपादनार्थं। न च राग-द्वेष-मोहोपयुक्तो यथोक्तार्थ-प्ररूपक:, तत्र सत्यवचननियमा-भावात्। तस्मात् तत्प्ररूपणा क्रियते।
तद्यथा-पंचमहाव्रतधारक: त्रिगुप्तिगुप्त: पंचसमित: नष्टाष्टमदो मुक्तसप्तभयो बीज-कोष्ठ-पदानुसारि-संभिन्नश्रोतृत्वोपलक्षित: उत्कृष्टावधि-ज्ञानेनाऽसंख्यातलोकमात्रकालेऽतीतानागतवर्तमानाशेषपरमाणु- मूर्तद्रव्यपर्यायाणां च प्रत्यक्षेण जानन् तप्ततपोलब्धे: नीहारविवर्जितो दीप्ततपोलब्धिगुणेन सर्वकालोपवासोऽपि सन् शरीरतेजसोद्योतितदशदिश: सर्वौषधिलब्धिगुणेन सर्वौषधस्वरूपोऽनंतबलात् करांगुल्या त्रिभुवनचालन-क्षमोऽमृतास्राविलब्धि-बलेनांजलिपुटनिपतितसकलाहारान् अमृतत्वेन परिणमनक्षमो महातपोगुणेन कल्प-वृक्षोपम: महानसाक्षीण-लब्धिबलेन स्वकहस्तनिपतिताहाराणामक्षयभावोत्पादक: अघोरतपोमाहात्म्येन जीवानां मनो-वचन-कायगताशेषदु:स्थितत्वनिवारक: सकलविद्याभि: सेवितपादमूल: आकाशचारणगुणेन रक्षिताशेषजीवनिवहो वाचा मनसा च सकलार्थसंपादनक्षम: अणिमाद्यष्टगुणैर्जिताशेषदेवनिवहस्त्रिभुवनजनज्येष्ठ: परोपदेशेन विना अक्षरानक्षरस्वरूपाशेषभाषान्तरकुशल: समवसरणजनमात्ररूप-धारित्वेनास्माकमस्माकं भाषाभिरस्मानस्मानेव कथयतीति सर्वेषां प्रत्ययोत्पादक: समवसरणजनश्रोत्रेन्द्रियेषु स्वकमुखविनिर्गतानेकभाषानां संकरेण प्रवेशस्य विनिवारको गणधरदेवो ग्रन्थकर्ता, अन्यथा ग्रन्थस्य प्रमाणत्वविरोधात् धर्मरसायनेन समवसरणजनपोषणानुपपत्ते:।
अत्रोपयोगिन्यो गाथा: सन्ति-
बुद्धि-तव-विउवणोसह-रस-बल-अक्खीण-सुस्सरत्तादी।
ओहि-मणपज्जवेहि य हवंति गणवालया सहिया।।१
संप्रति वर्द्धमानजिनस्य तीर्थे ग्रन्थकर्ता उच्यते-
पंचेव अत्थिकाया छज्जीवणिकाया महव्वया पंच।
अट्ठ य पवयणमादा सहेउओ बंध-मोक्खो य।।
‘पंचास्तिकायादय: के सन्तीति’ सौधर्मेन्द्रप्रश्नवशाद् जातसंदेहेन पंच-पंचशतान्तेवासिसहित- भ्रातृत्रितयपरिवृतेन मानस्तंभदर्शनेनैव प्रणष्टमानेन वृद्धिंगतविशुद्धिमानेन वर्द्धमानजिनेन्द्रदर्शने सति विनष्टासंख्यात-भवार्जितग-रुककर्मेण जिनेन्द्रस्य त्रिप्रदक्षिणां कृत्वा पंचमुष्टिभि: पंचांगेन वन्दित्वा हृदयेन जिनदेवं ध्यात्वा प्रतिपन्नसंयमेन विशुद्धिबलेनान्तर्मुहूर्तस्य उत्पन्नाशेषगणीन्द्रलक्षणेन उपलब्धfिजन-वचनविनिर्गतबीजपदेन गौतमगोत्रेण ब्राह्मणेन इन्द्रभूतिना ग्रन्थरचना कृता।
अधुना आचाराद्यंग-अंगबाह्यानां नामानि कथ्यन्ते-
आचार-सूत्रकृत-स्थान-समवाय-व्याख्याप्रज्ञप्ति-नाथधर्मकथा-उपासकाध्ययन-अन्तकृतदश-अनुत्तरौपपादिकदश-प्रश्नव्याकरण-विपाकसूत्र-दृष्टिवादानां द्वादशांगानां, सामायिक-चतुर्विंशतिस्तव-वंदना-प्रतिक्रमण-वैनयिक-कृतिकर्म-दशवैकालिक-उत्तराध्ययन-कल्पव्यवहार-कल्पाकल्प-महाकल्प-पुण्डरीक-महापुंडरीक-निषिद्धिकानां चतुर्दशप्रकीर्णकानामंगबाह्यानां च रचना कृता।
कस्यां तिथौ रचना कृता ?
तदेव कथ्यते-श्रावणमासे कृष्णपक्षे युगादिप्रतिपदि पूर्वदिवसे येन रचना कृता तेनेन्द्रभूतिभट्टारको वर्द्धमानजिनस्य तीर्थे ग्रन्थकर्ता बभूव।
उक्तं च-
वासस्स पढममासे पढमे पक्खम्मि सावणे बहुले।
पाडिवदपुव्वदिवसे तित्थुप्पत्ती दु अभिजिम्मि।।१
एवं उत्तरतंत्रकर्तृप्ररूपणा कृता।
अब द्रव्य, क्षेत्र और भाव की प्ररूपणाओं के संस्कारार्थ कालप्ररूपणा करते हैं। वह इस प्रकार है-अवसर्पिणी और उत्सर्पिणी के भेद से काल दो प्रकार का है। जिस काल में बल, आयु व उत्सेध का उत्सर्पण अर्थात् वृद्धि होती है, वह काल उत्सर्पिणी काल कहलाता है और जिसमें हानि होती है वह अवसर्पिणी काल कहलाता है। उनमें से एक-एक के सुखमा-सुखमादि छह भेद होते हैं। उनमें इस भरत क्षेत्र के अवसर्पिणी के चतुर्थ दुखमासुखमा काल में नौ दिन व छह मासों से अधिक तेतीस वर्षों के (३३ वर्ष ६ माह ९ दिन) शेष रहने पर तीर्थ की उत्पत्ति हुई है। कहा भी है-
गाथार्थ-इसी अवसर्पिणी के चतुर्थ काल के अंतिम भाग में कुछ कम चौंतीस वर्ष प्रमाण काल के शेष रहने पर धर्मतीर्थ की उत्पत्ति हुई।
वह इस प्रकार से है-पन्द्रह दिन और आठ मास अधिक पचहत्तर वर्ष चतुर्थ काल में शेष रहने पर (७५ वर्ष, ८ माह, १५ दिन) पुष्पोत्तर विमान से आषाढ़ शुक्ल षष्ठी के दिन बहत्तर वर्ष प्रमाण आयु से युक्त और तीन ज्ञान के धारक महावीर भगवान रानी त्रिशला के गर्भ में अवतीर्ण हुए। इसमें तीस वर्ष कुमार काल, बारह वर्ष उनका छद्मस्थकाल, केवलिकाल भी तीस वर्ष, इस प्रकार इन तीन कालों का योग बहत्तर वर्ष होता है। इनको पचहत्तर वर्षों में से कम करने पर वर्धमान जिनेन्द्र के मुक्त होने पर जो शेष चतुर्थकाल रहता है, उसका प्रमाण होता है। इसमें छ्यासठ दिन कम केवलिकाल के जोड़ने पर नौ दिन और छह मास अधिक तेतीस वर्ष चतुर्थ काल में शेष रहते हैं।
शंका-केवलिकाल में छ्यासठ दिन कम किसलिए किये जाते हैं ?
समाधान-क्योंकि केवलज्ञान के उत्पन्न होने पर भी उनमें तीर्थ की उत्पत्ति नहीं हुई थी।
शंका-इन दिनों में दिव्यध्वनि की प्रवृत्ति किसलिए नहीं हुई ?
समाधान-गणधर का अभाव होने से उक्त दिनों में दिव्यध्वनि की प्रवृत्ति नहीं हुई।
शंका-सौधर्म इन्द्र ने उसी क्षण में ही गणधर को उपस्थित क्यों नहीं किया ?
समाधान-क्योंकि काल लब्धि के बिना असहाय सौधर्म इन्द्र के, उनको उपस्थित करने की शक्ति का उस समय अभाव था।
शंका-अपने पादमूल में महाव्रत को स्वीकार करने वाले को छोड़ अन्य को उद्देश्य कर दिव्यध्वनि क्यों नहीं प्रवृत्त होती है ?
समाधान-क्योंकि ऐसा ही स्वभाव है और स्वभाव दूसरों के प्रश्न के योग्य नहीं होता है, क्योंकि ऐसा होने पर अव्यवस्था होती है। इस कारण चतुर्थ काल में कुछ कम चौंतीस वर्ष शेष रहने पर तीर्थ की उत्पत्ति हुई, यह सिद्ध है।अन्य कितने ही आचार्य पाँच दिन और आठ मासों से कम बहत्तर वर्ष प्रमाण वर्धमान जिनेन्द्र की आयु बतलाते हैं। उनके अभिप्रायानुसार गर्भस्थ, कुमार, छद्मस्थ और केवलज्ञान के कालों की प्ररूपणा करते हैं, वह इस प्रकार है-आषाढ़ मास के शुक्ल पक्ष में षष्ठी के दिन कुण्डलपुर नगर के अधिपति नाथवंशी सिद्धार्थ नरेन्द्र की त्रिशला देवी के गर्भ में आकर और वहाँ आठ दिन अधिक नौ मास रहकर चैत्र शुक्ल पक्ष की त्रयोदशी की रात्रि में उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र में गर्भ से बाहर आये। यहाँ आषाढ़ शुक्ल षष्ठी को आदि करके पूर्णिमा तक दश दिन होते हैं पुन: श्रावण मास को आदि करके आठ मास गर्भ में बिताकर चैत्र मास में शुक्ल पक्ष की त्रयोदशी को उत्पन्न हुए थे, अत: अट्ठाईस दिन चैत्रमास में प्राप्त होते हैं। इनको पूर्वोक्त दश दिनों में मिला देने पर आठ दिन सहित एक मास प्राप्त होता है। उसे आठ मासों में मिलाने पर आठ दिन सहित एक मास प्राप्त होता है। उसे आठ मासों में मिलाने पर आठ दिन अधिक नौ मास गर्भस्थ काल होता है। यहाँ उपयोगी गाथाएँ दी गई हैं, सो द्रष्टव्य हैं-
गाथार्थ-वर्धमान भगवान् अच्युत कल्प में देवों से पूजित हो दिव्य प्रभाव से संयुक्त भोगों का अनुभव कर पुन: पुष्पोत्तर नामक विमान से च्युत होकर कुछ कम बहत्तर वर्ष प्रमाण उत्कृष्ट आयु को प्राप्त करते हुए आषाढ़ शुक्ल पक्ष की षष्ठी के दिन योनि को प्राप्त हुए अर्थात् गर्भ में आये।।१-२।।
तत्पश्चात् कुण्डपुर-कुण्डलपुर उत्तमपुर के नरपति सिद्धार्थ क्षत्रिय के नाथकुल में सैकड़ों देवियों से सेव्यमान त्रिशला देवी के गर्भ में नौ मास और आठ दिन रहकर चैत्र मास के शुक्ल पक्ष में त्रयोदशी की रात्रि में उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र में उत्पन्न हुए।।३-४।।
इस प्रकार भगवान महावीर के गर्भस्थितकाल की प्ररूपणा की गई है।
अब कुमारकाल को कहते हैं-
चैत्र मास के दो दिन, वैशाख आदि को लेकर अट्ठाईस वर्ष पुन: वैशाख को आदि करके कार्तिक मास तक सात मास को कुमार स्वरूप से बिताकर पश्चात् मगसिर कृष्ण पक्ष की दशमी के दिन भगवान महावीर दीक्षा के लिए निकले थे अत: इस काल का प्रमाण बारह दिन और सात मास अधिक अट्ठाईस वर्ष मात्र होता है। (२८ वर्ष ७ मास १२ दिन)।
यहाँ उपयोगी गाथाएँ दी गई हैं-
गाथार्थ-वर्धमान स्वामी अट्ठाईस वर्ष सात मास और बारह दिन देवकृत श्रेष्ठ मानुषिक सुख का सेवन करके आभिनिबोधिक ज्ञान से प्रबुद्ध होते हुए षष्ठोपवास के साथ मगसिर कृष्णा दशमी के दिन गृहत्याग करके सुरकृत महिमा का अनुभव कर तप कल्याणक द्वारा पूज्य हुए।।५-६।।
इस प्रकार कुमारकाल की प्ररूपणा की है।
अब छद्मस्थकाल कहते हैं। वह इस प्रकार है–
मगसिर कृष्ण पक्ष की एकादशी को आदि करके मगसिर की पूर्णिमा तक बीस दिन (२०), पुन: पौष मास को आदि करके बारह वर्ष (१२), पुन: उसी मास को आदि करके चार मास (४) और वैशाख शुक्ल पक्ष में २५ दिन छद्मस्थ अवस्था में व्यतीत करके वैशाख शुक्ल पक्ष की दशमी के दिन ऋजुकूला नदी के तीर पर जृंभिकाग्राम के बाहर षष्ठोपवास के साथ शिलापट्ट पर आतापन योग के साथ अपराण्ह काल में पादपरिमित छाया के होने पर केवलज्ञान उत्पन्न किया। इसलिए इस काल का प्रमाण पन्द्रह दिन और पाँच मास अधिक बारह वर्ष मात्र होता है (१२ वर्ष ५ मास १५ दिन)।
यहाँ उपयोगी गाथाएँ कहते हैं-
गाथार्थ-रत्नत्रय से विशुद्ध महावीर भगवान ने बारह वर्ष पाँच मास और पन्द्रह दिन छद्मस्थ अवस्था में बिताकर ऋजुकूला नदी के तीर पर जृम्भिका ग्राम में बाहर शिलापट्ट पर षष्ठोपवास के साथ आतापन योग युक्त होते हुए अपराह्न काल में पादपरिमित छाया के होने पर वैशाख शुक्ल पक्ष की दशमी के दिन क्षपक श्रेणी पर आरूढ़ होकर, घातिया कर्मों को नष्ट कर केवलज्ञान को प्राप्त किया।।७-८-९।।
इस प्रकार छद्मस्थकाल की प्ररूपणा की गई है।
अब केवलिकाल कहते हैं। वह इस प्रकार है-
वैशाख शुक्ल पक्ष की एकादशी को आदि करके पूर्णिमा तक पाँच (५) दिन पुन: ज्येष्ठ से लेकर उनतीस वर्ष (२९), उसी मास को आदि करके आसोज तक पाँच मास (५) पुन: कार्तिक मास के कृष्ण पक्ष के चौदह दिनों को भी केवलज्ञान के साथ यहाँ बिताकर मुक्ति को प्राप्त हुए (१४)। चूँकि अमावस्या के दिन सब देवेन्द्रों ने परिनिर्वाण पूजा की थी, अत: उस दिन को भी इसी में मिलाने पर पन्द्रह दिन होते हैं। इस कारण इसका प्रमाण बीस दिन और पाँच मास अधिक उनतीस वर्ष मात्र होता है (२९ वर्ष ५ मास २० दिन)।
यहाँ उपयोगी गाथाएँ प्रस्तुत हैं-
गाथार्थ-भगवान् महावीर उनतीस वर्ष, पाँच मास और बीस दिन चार प्रकार के अनगारों व बारहगणों के साथ विहार करते हुए पश्चात् पावा नगर-पावापुरी में कार्तिक मास में कृष्ण पक्ष की चतुर्दशी को स्वाति नक्षत्र में रात्रि को शेष रज अर्थात् अघातिया कर्मों को नष्ट करके मुक्त हुए।।१०-११।।
इस प्रकार केवलिकाल की प्ररूपणा की गई है।
भगवान महावीर के निर्वाण जाने के बाद चतुर्थकाल में कितना काल शेष रहा था, उसे कहते हैं-
गाथार्थ-महावीर जिनेन्द्र के मुक्त होने पर चतुर्थ काल का जो शेष काल है, वह तीन वर्ष, आठ मास और पन्द्रह दिन प्रमाण है।।१२।।
अब भगवान् महावीर के निर्वाणप्राप्त दिन से कार्तिक मास में शुक्ल पक्ष में पन्द्रह दिन, मगसिर को आदि लेकर तीन वर्ष आठ मासों के बीतने पर श्रावण मास की प्रतिपदा के दिन सुषमा काल अवतीर्ण हुआ (३ वर्ष ८ मास १५ दिन) इस काल को वर्धमान जिनेन्द्र की आयु में मिला देने पर दश दिन अधिक पचहत्तर वर्ष मात्र चतुर्थ काल के शेष रहने पर वर्धमान जिनेन्द्र के स्वर्ग से अवतीर्ण होने का काल होता है (७५ वर्ष १० दिन)।
यहाँ श्री वीरसेनाचार्य कहते हैं-
‘‘उक्त दो उपदेशों में कौन सा उपदेश यथार्थ है, इस विषय में एलाचार्य का शिष्य वीरसेन स्वामी अपनी जीभ नहीं चलाता है, अर्थात् कुछ नहीं कहता है, क्योंकि न तो इस विषय का कोई उपदेश प्राप्त है और न दो में से एक में कोई बाधा ही उत्पन्न होती है किन्तु दोनों में से एक ही सत्य होना चाहिए। उसे जानकर कहना चाहिए।’’
अथवा ऐसा जानना चाहिए कि-श्री वर्धमान जिनेन्द्र प्रभु की बहत्तर वर्ष की आयु थी, यह सामान्य कथन है किन्तु विशेष कथन के रूप में इकहत्तर वर्ष, तीन माह, पच्चीस दिन उनकी आयु जाननी चाहिए।
इस प्रकार भगवान महावीर अर्थकर्ता कहे गये हैं, ऐसा आप सभी को निश्चितरूप से जानना चाहिए।
अब ग्रंथकर्ता की प्ररूपणा करते हैं-
यहाँ कोई शंका करता है कि-ग्रन्थकर्ता की प्ररूपणा करने की आवश्यकता नहीं है, क्योंकि वचन के बिना अर्थ का प्रतिपादन करना संभव नहीं है, क्योंकि सूक्ष्मपदार्थों की संज्ञा अर्थात् संकेत द्वारा प्ररूपणा नहीं बन सकती है। अनक्षरात्मक ध्वनि द्वारा अर्थ की प्ररूपणा भी योग्य नहीं है, क्योंकि अनक्षर भाषायुक्त तिर्यंचों को छोड़कर अन्य जीवों को उससे अर्थज्ञान नहीं हो सकता है और दिव्यध्वनि अनक्षरात्मक भी नहीं है, क्योंकि वह अठारह महाभाषा एवं सात सौ लघु भाषा स्वरूप है।
इसी कारण अर्थ का प्ररूपण ही ग्रंथ का प्ररूपक होता है, अत: ग्रन्थकर्ता की प्ररूपणा नहीं करना चाहिए ?
तब आचार्यदेव समाधान देते हैं कि-
यह कोई दोष नहीं हैं, क्योंकि संक्षिप्त शब्दरचना से सहित व अनन्त अर्थों के ज्ञान के हेतुभूत अनेक चिन्होें से संयुक्त बीजपद कहलाता है। अठारह भाषा व सात सौ लघुभाषा स्वरूप द्वादशांगात्मक उन अनेक बीजपदों का प्ररूपक अर्थकर्ता है तथा बीजपदों में लीन अर्थ के प्ररूपक बारह अंगों के कर्ता गणधर भट्टारक ग्रंथकर्ता हैं, ऐसा स्वीकार किया गया है।
अभिप्राय यह है कि-बीजपदों के जो व्याख्याता हैं, वह ही अर्थकर्ता होते हैं, ऐसा कहा जाता है।
शंका-उस अर्थकर्ता की प्ररूपणा किसलिए की जाती है ?
समाधान-ग्रन्थ की प्रमाणता को बतलाने के लिए अर्थकर्ता की प्ररूपणा की जाती है। राग, द्वेष व मोह से युक्त जीव यथोक्त अर्थों का प्ररूपक नहीं हो सकता, क्योंकि उसमें सत्य वचन के नियम का अभाव है। इसी कारण उसकी प्ररूपणा की जाती है।वह इस प्रकार है-पाँच महाव्रतों के धारक, तीन गुप्तियों से रक्षित, पाँच समितियों से युक्त, आठ मदों से रहित, सात भयों से मुक्त, बीज, कोष्ठ, पदानुसारी व सम्भिन्नश्रोतृत्व बुद्धियों से उपलक्षित, प्रत्यक्षभूत उत्कृष्ट अवधिज्ञान से असंख्यातलोकमात्र काल के अतीत, अनागत एवं वर्तम्ाान परमाणु पर्यन्त समस्त मूर्त द्रव्य व उनकी पर्यायों को जानने वाले, तप्ततप लब्धि के प्रभाव से मलमूत्र रहित, दीप्ततप लब्धि के बल से सर्वकाल उपवास सहित होकर भी शरीर के तेज से दशों दिशाओं को प्रकाशित करने वाले, सर्वौषधि लब्धि के निमित्त से समस्त औषधियों स्वरूप अनन्त बलयुक्त होने से हाथ की अंगुली द्वारा तीनों लोकों को चलायमान करने में समर्थ, अमृतस्रावी आदि ऋद्धियों के बल से हस्तपुट में आए हुए सब आहारों को अमृत स्वरूप से परिणमाने में समर्थ, महालब्धिरूप तपगुण से कल्पवृक्ष के समान, अक्षीणमहानस लब्धि के बल से अपने हाथों में आए हुए आहारों की अक्षयता के उत्पादक अर्थात् जो आहार उनके हाथ में दिया गया है वह शेष बचा भाजन-बर्तन में रखा हुआ भोजन अक्षय हो जाता है, अघोरतप ऋद्धि के माहात्म्य से जीवों के मन-वचन एवं कायगत समस्त कष्टों को दूर करने वाले, सम्पूर्ण विद्याओं के द्वारा सेवित चरणमूल से संयुक्त आकाशचारण गुण से सब जीव समूहों की रक्षा करने वाले, वचन एवं मन से समस्त पदार्थों के सम्पादन करने में समर्थ, अणिमादिक आठ गुणों के द्वारा सब देव समूहों को जीतने वाले, तीनों लोकों के जनों में श्रेष्ठ, परोपदेश के बिना अक्षर व अनक्षररूप सब भाषाओं में कुशल, समवसरण में स्थित जनमात्र के रूप के धारी होने से ‘हमारी-हमारी भाषाओं से हम आपके लिए ही कहते हैं’ इस प्रकार सबको विश्वास कराने वाले तथा समवसरण में स्थित जनों के कर्ण इन्द्रियों में अपने मुँह से निकली हुई अनेक भाषाओं के सम्मिश्रित प्रवेश के निवारक ऐसे गणधर देव ग्रंथकर्ता हैं, क्योंकि ऐसे स्वरूप के बिना ग्रंथ की प्रमाणता का विरोध होने से धर्मरूपी रसायन द्वारा समवसरण के जनों का पोषण बन नहीं सकता है।
यहाँ उपयुक्त गाथाएँ द्रष्टव्य हैं-
गाथार्थ-गणधर देव बुद्धि, तप, विक्रिया, औषधि, रस, बल, अक्षीण, सुस्वरत्वादि ऋद्धियों तथा अवधि एवं मन:पर्ययज्ञान से सहित होते हैं।।
अब वर्धमान जिनेन्द्र के तीर्थ में ग्रंथकर्ता को कहते हैं-
गाथार्थ-पाँच अस्तिकाय, छह जीवनिकाय, पाँच महाव्रत, आठ प्रवचनमाता अर्थात् पाँच समिति और तीन गुप्ति तथा सहेतुक बंध और मोक्ष हैं।।
‘ये पाँच अस्तिकायादि क्या हैं?’ ऐसे सौधर्मेन्द्र के प्रश्न से संदेह को प्राप्त हुए पाँच सौ-पाँच सौ शिष्यों से सहित तीनों भ्राता, मानस्तंभ के देखने से ही मान से रहित हुए, वृद्धि को प्राप्त होने वाली विशुद्धि से संयुक्त, वर्धमान भगवान के दर्शन करने पर असंख्यात भवों में अर्जित महान् कर्मों को नष्ट करने वाले जिनेन्द्र देव की तीन प्रदक्षिणा करके पंचमुष्टियों से अर्थात् पाँच अंगों द्वारा वंदना करके एवं हृदय से जिन भगवान् का ध्यान कर संयम को प्राप्त हुए, विशुद्धि के बल से मुहूर्त के भीतर उत्पन्न हुए समस्त गणधर के लक्षणों से संयुक्त तथा जिन मुख से निकले हुए बीजपदों के ज्ञान से सहित ऐसे गौतम गोत्र वाले इन्द्रभूति ब्राह्मण द्वारा ग्रन्थ रचना की गई।
अब उनके द्वारा रचित आचारादि अंग एवं अंगबाह्य के नाम कहते हैं-
आचारांग, सूत्रकृतांग, स्थानांग, समवायांग, व्याख्याप्रज्ञतिअंग, नाथधर्मकथांग, उपासकाध्ययनांग, अन्तकृतदशांग, अनुत्तरोपपादिकदशांग, प्रश्नव्याकरणांग, विपाकसूत्रांग व दृष्टिवादांग, इन बारह अंगों की तथा सामायिक, चतुर्विंशतिस्तव, वंदना, प्रतिक्रमण, वैनयिक, कृतिकर्म, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, कल्पव्यवहार, कल्पाकल्प, महाकल्प, पुण्डरीक, महापुण्डरीक व निषिद्धिका इन चौदह प्रकीर्णकरूप अंगबाह्यों की रचना की थी।
किस तिथि में इनकी रचना की थी ?
उसी को कहते हैं-श्रावण मास के कृष्ण पक्ष में युग के आदि में प्रतिपदा के पूर्व (प्रथम) दिन में जिनके द्वारा रचना की गई थी, वे इन्द्रभूति भट्टारक गणधर देव वर्धमान जिनेन्द्र के तीर्थ में ग्रंथकर्ता हुए।
कहा भी है-
गाथार्थ-वर्ष के प्रथम मास व प्रथम पक्ष में श्रावण कृष्ण प्रतिपदा के पूर्व (प्रथम) दिन में अभिजित् नक्षत्र में तीर्थ की उत्पत्ति हुई।।
भावार्थ-दिगम्बर जैन ग्रंथों के अनुसार अनादिनिधन वर्ष का प्रथम मास श्रावण मास है और वर्ष का प्रथम दिवस श्रावण कृष्णा एकम है। उपर्युक्त प्रमाणों से यह निश्चित है।
इस प्रकार उत्तरतंत्रकर्ता की प्ररूपणा की गई है।