Jambudweep - 7599289809
encyclopediaofjainism@gmail.com
About Us
Facebook
YouTube
Encyclopedia of Jainism
  • विशेष आलेख
  • पूजायें
  • जैन तीर्थ
  • अयोध्या

आचार्य श्री शान्तिसागर जी

July 18, 2017साधू साध्वियांjambudweep

आचार्य श्री शान्तिसागर जी


(आचार्यश्री द्वारा दीक्षित महान विद्वान व तपस्वी साधुराज मुनिवर्य कुंथुसागर जी द्वारा संस्कृत भाषा में सन् १९३७ में लिखे गये आचार्यश्री के चारित्र-ग्रंथ के कुछ अंश)
 
नमस्कृत्य जिनं शान्तिं सूिर श्रीशान्तिसागरम्। वैराग्यवद्र्धवं वक्ष्ये गुरुवर्यचरित्रकम्।।१।।
 
अर्थ – मैं सोलहवें तीर्थंकर भगवान शांतिनाथ को नमस्कार करता हूँ और आचार्यश्री शांतिसागर को नमस्कार करता हूँ। तदनंतर मैं अपने गुरुवर्य आचार्य शान्तिसागर का वैराग्य बढ़ाने वाला जीवन चरित्र कहता हूँ।
 
वीरे मोक्षं गते कालेऽष्टनवत्यधिके शुभे। त्रयोविंशतिशतेऽब्दे षष्ठ्यां जातस्तृतीयतुक्।।२।।
आषाढ़कृष्णपक्षे च शुभलग्ने शुभे ग्रहे। चरित्रनायक: श्रीमान् दयालु: सातगौडक:।।३।।
वृषाद्धि सातगौडोऽयं भावी श्रीशान्तिसागर:। जिनधर्ममहाकाशचन्द्रो मिथ्यात्वनाशक:।।४।।
 
अर्थ – भगवान वर्धमान स्वामी के मोक्ष जाने के बाद शुभसंवत् तेईस सौ अठानवे के आषाढ़ शुक्ला षष्ठी के दिन शुभलग्न और शुभ ग्रहों के होते हुए (माता सत्यवती की कोख से येळगुळ नामक ग्राम में) तीसरा पुत्र जो इस चरित्र का नायक श्रीमान् दयालु सातगौंडा उत्पन्न हुआ था। धर्म के प्रभाव से यही सातगौंड पुत्र आगे चलकर शांतिसागर के नाम से प्रसिद्ध हुए हैं, जो कि मिथ्यात्व को नाश करने वाले हैं और जिनधर्मरूपी महा आकाश में चन्द्रमा के समान सुशोभित होते हैं।
 
चतुर्विंशतिशते चत्वारिंशदधिके शुभे। वीरे शिवंगते प्राप्त: श्रीदेवेन्द्रगुरुं गृहात्।।५।।
ज्येष्ठशुक्ला त्रयोदशां गृहीत्वा क्षुल्लकव्रतम्। गुरूपकण्ठे स्थितवान् क्षुल्लक: कतिचिद्दिनम्।।६।।
 
अर्थ – वीरनिर्वाण शुभ संवत् चौबीस सौ चालीस में वह पाटील सातगौंड़ अपने घर से चलकर श्री देवेन्द्रगुरु के समीप पहुुँचे और ज्येष्ठ शुक्ला त्रयोदशी के दिन उन्होंने क्षुल्लक के व्रत धारण किये। तदनंतर वे क्षुल्लक कुछ दिन तक अपने गुरु के समीप रहे।
 
चतुर्विंशतिशतमे षट् चत्वारिंशतमे शुभे। शिवंगते जिने वीरे शुभाष्टाह्निक पर्वणि।।७।।
फाल्गुने शुक्लपक्षे च चतुर्दश्यां महातिथौ। श्रीदेवेन्द्रगुरो: पाश्र्वे दीक्षा जैनेश्वरी शुभा।।८।।
देवधर्मगुरुश्राद्धसाक्षिवं शुद्धिचेतसा। गृहीता शुभसायान्हे शांतिसागरयोगिना।।९।।
श्रावका: सकलास्तत्र हर्षिता वृषवद्र्धनात्। गीतवादित्रशब्दैश्च जपशब्दै: कृतोत्सवा:।।१०।।
 
अर्थ – वीर निर्वाण संवत् चौबीस सौ छयालीस के शुभ अष्टान्हिका के पर्व में फाल्गुन शुक्ला चतुर्दशी की महातिथि के दिन सायंकाल के शुभमुहूर्त में योगिराज उन शांतिसागर महाराज ने अपने शुद्ध हृदय से देव, धर्म, गुरु और श्रावकों की साक्षीपूर्वक अपने गुरु श्री देवेन्द्रकीर्ति के समीप जैनेश्वरी शुभ दीक्षा धारण की। उस समय समस्त श्रावक लोग गीत और बाजों के शब्दों से तथा जय जयकार के मधुर शब्दों से उत्सव मना रहे थे व धर्म की वृद्धि होने से बहुत ही हर्ष मना रहे थे।
 
मार्गे संबोधयन् भव्यान् समडोलिपुरं गत:। चातुर्मासं च कृतवान् जनान् ज्ञात्वा सुधार्मिकान्।।११।।
निषिद्धैर्गुरुणा दत्तमाचार्यपदमुत्तमम्। पंडितैर्मुनिभि:श्राद्धै: संघैर्मत्वा सुयोग्यकम्।।१२।।
 
अर्थ – मार्ग में अनेक भव्यजीवों को उपदेश देते हुए वे मुनिराज समडोली नाम के गाँव में पहुँचे और वहाँ के लोगों को धार्मिक समझकर वहीं पर चातुर्मास योग धारण किया। वहाँ पर गुरुराज के निषेध करने पर भी पंडितों ने, मुनियों ने, श्रावकों ने तथा सब संघ ने अत्यन्त सुयोग्य समझकर उन मुनिराज शांतिसागर को उत्तम आचार्य पद दिया।
 
संघेऽस्मिन् त्रयो मुनय:, गुरोरन्तेवासिन:। दयालु: गुरुभक्तश्च नीतिज्ञो वीरसागर:।।१३।।
क्षमानिधिस्तपस्वी च योगी श्रीनेमिसागर:। दृढ़व्रती द्वितीयोपि शान्तिदो नेमिसागर:।।१४।।
ऐते त्रयोऽनगाराश्च संजाता धर्मवद्र्धका:। एवं दक्षिणे महती जाता धर्मप्रभावना।।१५।।
 
अर्थ – इनके सिवाय (इनके संघ में) तीन मुनि हुए। उनमें से दयालु गुरुभक्त और नीति को जानने वाले वीरसागर हैं, क्षमा के निधि योगी और तपस्वी श्री नेमिसागर हैं और शांति देने वाले दृढ़व्रती दूसरे नेमिसागर हैं। ये तीनों ही मुनिधर्म को बढ़ाने वाले हैं। इस प्रकार आचार्य शांतिसागर के निमित्त से दक्षिण देश में धर्म की महाप्रभावना हुई है।
 
वंदित्वा तच्छुभं क्षेत्रं निखिलांश्च जिनालयान्। चतुर्विंशतिशतेब्दे षट्पंचाशत्तमे शुभे।।१६।।
मार्गशीर्षे शुभे मासे पौर्णिमायां शुभे दिने। मोक्षं गते जिने वीरे चत्वारो मुनयस्तदा।।१७।।
प्रभाते दीक्षितास्तत्र शान्तिसागरयोगिना। तेषां नामानि वण्र्यन्ते दीक्षितानां यथाक्रमम्।।१८।।
 
अर्थ – आचार्य महाराज ने उस शुभ क्षेत्र (सोनागिरि) की वंदना की और समस्त जिनालयों की वंदना की फिर वीर निर्वाण संवत् चौबीस सौ छप्पन के मगसिर के शुभ महीने में पौर्णमासी के शुभ दिन प्रात:काल के समय आचार्य शांतिसागर ने चार एल्लकों को श्री जैनेश्वरी दीक्षा दी। आगे उन दीक्षित हुए मुनियों के यथा क्रम से नाम कहते हैं।
 
चन्द्रसागरयोगीन्द्र धर्ममूर्ति: प्रभाववान्। विचक्षणो दयामूर्ति: मुनि: श्रीपाश्र्वसागर:।।१९।।
चतुविंशतिपूज्यानां स्तुतिकर्ता प्रसन्नधी:। कर्ताहमस्य वृत्तस्य तृतीय: कुंथुसागर:।।२०।।
ध्यानोपवासदक्षश्च तपस्वी नमिसागर:। चत्वारो मुनयश्चैते दीक्षिता तत्र सूरिणा।।२१।।
 
अर्थ – धर्ममूर्ति और प्रभावशली योगिराज चन्द्रसागर दीक्षित हुए, दया की मूर्ति और सबसे विलक्षण श्री पाश्र्वसागर मुनि दीक्षित हुए। चतुर्विंशति तीर्थंकरों की स्तुति की रचना करने वाला प्रसन्न चित्त को धारण करने वाला और इस चरित्र को बनाने वाला तीसरा मैं कुंथुसागर हूँ तथा ध्यान उपवास में अत्यंत चतुर ऐसे नेमिसागर चौथे मुनि दीक्षित हुए हैं। इस प्रकार उस सोनागिर पर्वत पर आाचर्य महाराज ने चार एल्लकों को जैनेश्वरी दीक्षा देकर मुनि बनाया था।
 
क्षुल्लकोऽजितकीर्तिश्च विरक्तस्तत्र दीक्षित:। मुनय: क्षुल्लका: सर्वे वीतरागा: दयालव:।।२२।।
 
अर्थ – विरक्त हुए, क्षुल्लक अजितकीर्ति भी वहीं पर दीक्षित हुए थे। इस प्रकार दीक्षित हुए वे सब मुनि और क्षुल्लक वीतराग थे तथा दयालु थे।
ततो चलत्समित्या हि धर्ममुद्योतयन् पथि। ग्रामं पुरं समुल्लंघ्य मथुरायां समागत:।।२३।।
श्रीजम्बुस्वामिनं नत्वा सिद्धभूमिं सुसिद्धिदाम्। तत्क्षेत्रं परमं रम्यं ध्यानयोग्यं निरीक्ष्य च।।२४।।
वर्षायोगो धृतस्तत्र जगत्पूज्येन योगिना। कदा चोपवने ध्यानं कदाचिज्जिनमंदिरे।।२५।।
प्रभुपाश्र्वे श्मशाने च कदाचिन्नगरे वरे। एवं ध्यानं सदा कुर्वन् वर्षायोगं व्यतीतवान्।।२६।।
 
अर्थ – वे आचार्य समिति पूर्वक वहाँ से भी चले और मार्ग में धर्म का उद्योत करते हुए, नगर तथा गाँवों को उल्लंघन किया और मथुरानगर में आये। वहाँ पर उन्होंने जम्बू स्वामी को नमस्कार किया और सब सिद्धियों को देने वाली सिद्धभूमि को नमस्कार किया। तदनंतर उस क्षेत्र को परम मनोहर और ध्यान के योग्य देखकर उन जगत् पूज्य योगिराज ने वहीं पर वर्षायोग धारण किया। वे आचार्य कभी बाग में ध्यान करते थे, कभी जिनमंदिर में ध्यान करते थे, कभी भगवान के समीप में ध्यान करते थे, कभी श्मशाम में ध्यान करते थे और कभी श्रेष्ठ नगर में ध्यान करते थे। इस प्रकार सदा ध्यान करते हुए उन्होंने वर्षायोग पूर्ण किया।
 
तदा द्वौ दीक्षितौ साधु गुरुवर्येण शान्तिदौ। वर्णयामि तयोर्नाम पापहारि यथाक्रमम्।।२७।।
प्रथमश्च दयामूर्तिरादिसागरनामक:। मम विद्यागुरुर्धीर: सुधर्मसागरोऽपर:।।२८।।
मनोहर: सुबुद्धिश्चाविद्याया ध्वंसकारक:। तद्भ्रातरोपि विद्वांस: सरस्वत्या: सुतोपमा:।।२९।।
 
अर्थ – (वीर निर्वाण संवत् चौबीस सौ साठ के फाल्गुन शुक्ल पक्ष में सेठ घासीलाल ने अपने प्रतापगढ़ नगर में बड़े शुभ भावों से प्रतिष्ठा कराई थी।) प्रतापगढ़ में उस समय आचार्य शांतिसागर ने दो क्षुल्लकों को जैनेश्वरी दीक्षा दी। आगे मैं पापनाश करने वाले उन दोनों के नाम यथा क्रम से कहता हूँ। पहले मुनि का नाम दयामूर्ति आदिसागर है और दूसरे धीर-वीर मेरे विद्यागुरु सुधर्मसागर हैं। ये सुधर्मसागर बहुत मनोज्ञ हैं, अविद्या को नाश करने वाले हैं तथा इनकी बुद्धि बहुत श्रेष्ठ है। इनके भाई भी सरस्वती के पुत्र के समान विद्वान् हैं।
 
यशोधरेण भव्येन नेमिसागरयोगिना। द्वाभ्यां हि ब्रह्मचारिभ्यां क्षुल्लकेन समं तदा।।३०।।
 
अर्थ – उस गोरल क्षेत्र को अत्यंत मनोहर, एकान्त और उपद्रव रहित देखकर गुरुवर्य आचार्य ने मुनि नेमिसागर के साथ क्षुल्लक भव्य यशोधर के साथ और दो ब्रह्मचारियों के साथ वहीं पर वर्षायोग धारण किया।
 
इतश्चाचार्यवर्येण क्षुल्लकश्चार्हदासक:। दीक्षितश्च जिनमति सुमतिमति क्षुल्लिके।।३२।।
सर्वसंघं समादाय आचार्य: शांतिसागर:। तारंगासिद्धिभूमिं च वंदनार्थं ततोऽचलत्।।३३।।
 
अर्थ – इधर आचार्य ने दीक्षा देकर अर्हद्दास क्षुल्लक बनाया और जिनमति सुमतिमति दो क्षुल्लिकाएँ बनाई। तदनंतर आचार्य शांतिसागर स्वामी संघ को लेकर सिद्ध क्षेत्र तारंगा की वंदना करने के लिए चले।
 
ज्यायांश्च देवगौडाख्यो बंधुर्धर्मपरायण:। त्यक्त्वा मोहं कुटुंबं चागृहीश्च क्षुल्लकव्रतम्।।३४।।
 
अर्थ – इनका सबसे बड़ा भाई देवगौंडा है, वह बहुत ही धर्मात्मा है। उसने भी मोह और कुटुंब को छोड़कर क्षुल्लक दीक्षा के व्रत धारण कर लिये हैं।
 
हे क्षमावीर! हे धीर! कृपाब्धे करुणानिधे। शक्त: शक्रोप्यशक्तोस्ति कथितुं ते चरित्रकम्।।३५।।
मम विद्याविहीनस्य मन्दबुद्धे: कथैव का। तथापि तव भक्त्यैव रचितं केवलं मया।।३६।।
श्रीमान् तवैव शिष्येण कुंथुसागरयोगिना। शान्तिदं त्वच्चरित्रं च संभूयात्स्वर्गमोक्षदम्।।३७।।
 
अर्थ – हे क्षमाधारण करने वालों में वीर, हे धीर, हे कृपा के सागर, हे करुणानिधि! शक्र वा इन्द्र यद्यपि समर्थ हैं तथापि आपका चरित्र कहने के लिए असमर्थ है, फिर भला विद्यारहित और मंद बुद्धि को धारण करने वाले मेरी तो बात ही क्या है। तथापि हे श्रीमन्! आपके ही शिष्य मुझ कुंथुसागर मुनि ने केवल आपकी भक्ति के वश होकर इस चरित्र को बनाया है। ऐसा यह शांति देने वाला आपका जीवन-चरित्र स्वर्ग मोक्ष का देने वाला हो।
 
Tags: Muni, Shantisagar Ji First Aacharya
Previous post आचार्य श्री वीरसेन जी Next post सीता आर्यिका माता!

Related Articles

आचार्य श्री यतिवृषभ जी

July 14, 2017jambudweep

मुनि श्री विहर्ष सागर जी

May 14, 2018jambudweep

मुनि श्री निजानंदसागर जी

June 22, 2022Surbhi Jain
Privacy Policy